Glad og nøgd forlét eg Sunnfjord og fjordlandskapet til Jakob Sande. Dei fire Dag og Tid-geitene Aasen, Blix, Indrebø og Bolette har vore i Holmedal hjå Siri Helle i vinter. Der har dei gått med fri tilgang til eit beite, ein skog – og høy når det røynde på med mat. No skal dei tilbake til Dag og Tid-stølen for sommaren.

Eg stogga for å sjå etter dei like før eg kom ut på E39. Då låg alle fint inntil framveggen på tilhengjaren. Geitebukken Aasen var kvikk som vanleg, reiste seg og snusa på handa mi. Men no, femten minutt seinare, når eg er komen til Vadheim og Sognefjorden og har stogga for å kjøpa meg ein is i det fine vêret, er han daud. Eg vert trist og nedtrykt.

Dei tre andre geitene står rolege og ser på kadaveret som ligg der. Det er tydeleg at dei skjønar at noko er gale. Eg finn ingen merke etter skade av noko slag. Han er enno varm og må ha døydd for berre nokre minutt sidan.

Kva gjer du med ein daud geitebukk ein fredag ettermiddag to–tre timar heimanfrå? Å grava han ned er ikkje lov, og eg har heller ingenting å grava med, så eg bestemmer meg for å ta han med meg til Voss. Eg dreg av den tjukke presenningen som er taket på hengjaren, og pakkar bukken inn medan eg pressar beina saman. Han får liggja bakarst i hengjaren.

Med ei trist stemning i kroppen køyrer eg i det vakre landskapet innover fjorden mot Balestrand. Medan eg står i ferjekøen i Dragsvik før eg skal over Sognefjorden, måtte det sjølvsagt koma ein turbuss med tyske turistar rett bak meg. Geitene på tilhengjaren vekkjer interesse, og den eine etter den andre skal ta bilete.

«Sind es Ihre Ziegen?» Ja, det er mine geiter, svarar eg og syner lite interesse for å prata med dei. «Wie alt sind sie?» To og eit halvt år, seier eg endå mindre imøtekomande. Men dei gjev seg ikkje, og fleire kjem til. «Dei er vakre, med flotte horn», seier ei eldre dame. Eg svarar knapt. Eg vert meir og meir nervøs for at det skal stikka fram ein fot eller eit horn under presenningen.

Eg kan berre orsaka overfor norske geitebønder at eg ikkje stod fram som ein venleg representant for næringa. Men eg kom frå det utan at korkje turistane eller ferjebillettøren oppdaga den daude bukken.

Framme på Voss legg eg kadaveret på garden til Hilde og Lars Selheim. Der vert han liggjande til tysdag. Då kjem kadaverbilen på si faste rute rundt i landet og tek han med til Hamar, eit av dei to destruksjonsanlegga i Noreg. Der vert skrotten knust, sterilisert ved høg varme, og feittet vert pressa ut og nytta som erstatning for fyringsolje. Tørrstoffet, eller proteinmjølet, går til gjødsel. Oska som er att, vert nytta i sementproduksjon.

Eg burde fått obdusert skrotten, men etter samtalar med veterinærar slår eg meg til ro med at bukken truleg har døydd av hjarteslag. Sjølv om dei er vande med biltransport, kan han ha vorte stressa av køyringa. Noka anna forklaring finn vi ikkje, sjølv om denne verkar merkeleg. Ein ung geitebukk skal ikkje døy av litt stress. Han må hatt noko bakenforliggjande.

Dei tre attlevande geitene trivst godt med å vera tilbake på stølen. Dei går på dei same plassane, legg seg i hytta si når det regnar, og på dei same steinane når det er opphaldsvêr. Det er ei glede å ha med dei å gjera. Dei syner ingen teikn til at dei saknar Aasen, som var sjefen i den vesle flokken.

Aasen kunne vera ein trave. Blix og Bolette gjekk for det meste fri, men Indrebø vart hersa med og måtte finna seg i mykje. Dei tre som er att, er no meir på like fot, for Blix, som er den største, bryr seg ikkje om å stå fram som ny sjef.

Etter kvart hentar vi kyrne og grisene. Symra, sjølvsagt, og døtrene hennar Fjellros, fødd i 2021, og Odesa, fødd i fjor. Dessutan Vårsøg, fyrstepremiekua til selheimsfolket, og ein halvårskalv som vart med for å halda Odesa med selskap når kyrne skal inn til mjølking.

Dag og Tid-kua Ameline, som er mor til Symra, er ikkje med til stølen. Fjellros fekk plassen hennar. Dei siste månadene har ho gjort seg vanskeleg og går ikkje friviljug i mjølkeroboten på Selheim, men stikk av på beitet. Ho har eit heilt anna lynne enn mora Symra og veslesystera Odesa. Ho har vorte smånervøs og ugrei å ha med å gjera. Tanken er at eit opphald på stølen kan mildna ho, slik at ho lettare går i roboten til hausten. Elles ligg ho tynt an.

Det spanande med Symra er at ho er drektig og skal kalva på stølen. Det legg ein høgare himmel over stølsopphaldet, og vi tel ned dagane til terminen 27. juli. Måtte det gå bra!

«Det var då ei merkeleg framferd. Kvifor har kviga lagt seg så nær myra», spør eg meg sjølv. Klokka er halv elleve om kvelden, og eg går den faste runden før natta for å sjå etter dyra når eg tilfeldigvis ser kviga 100 meter bak haugen, der grisehytta ligg. Ho høyrer ikkje til meg, men har halde seg rundt stølen i fleire dagar og stått og prata over gjerdet med kyrne våre.

Ho vart verande då flokken hennar gjekk vidare nedover mot elva for fire dagar sidan. Kyrne kom tilbake nokre dagar seinare, men ho gjekk heller ikkje med dei då dei trekte lenger opp i fjellet i finvêret.

Når eg nærmar meg, ser eg at ho står i myra med vatn over buken. Eg prøver å få ho til å koma seg opp av myra, men ho står bom fast. Eg ringjer bonden, og seinare på kvelden er vi til slutt åtte personar som etter mykje strev klarer å få lagt nokre stroppar under ho og får drege ho inn på turt land.

Men ho vert liggjande. Vi gjev ho sukkervatn og prøver å hjelpa ho opp på beina, men ho ligg like fullt. Utpå natta breier vi til slutt over ho nokre ullteppe og varme klede og forlèt ho i von om at ho kviknar til att.

Spent og full av håp går eg halv sju om morgonen ned til kviga. Men ho har ikkje rørt seg det slag. Nokre timar seinare skyt dyrlækjaren kua med boltepistol, stikk ein kniv inn nedst i halsen, tappar blodet, sjekkar refleksane, lyttar og stadfestar at kua er daud.

«Sjansen for at ho skulle kvikna til att, var minimal», seier ho. «Ho var nedkjølt, utsliten, tom for energi og hadde gjeve opp. Det var god dyrevelferd å avliva ho.»

Med ein vinsj dreg vi ho opp dei hundre metrane til traktoren. Med den daude kua i traktorskuffa køyrer bonden ned att til bygda. Kjøtet får han ikkje nytta. Nokre dagar seinare vert nok ein dyreskrott levert til kadaverbilen og køyrd til Hamar. Fyrst Aasen, så denne kviga. Slik kan det ikkje halda fram. No gjeld det at storhendinga denne sommaren går som ho skal.

Kalvinga til Symra nærmar seg. Ho skulle etter planen ha kalva tidleg i juni, men insemineringa i august i fjor slo ikkje til. Heller ikkje den i september.

I slutten av oktober i fjor var sædbilen til Geno, som driv med formidling av storfesæd, komen til Voss att. Bilen går i fast rute og kjem éin gong i månaden frå avlssenteret på Store Ree ved Mjøsa og Hamar. Over heile landet til faste tidspunkt møter inseminørar og bønder med inseminørkurs opp på ein parkeringsplass og hentar sæd lagra på 20-litersdunkar med flytande nitrogen.

Dagane før har bøndene vore på nettet og studert oksekatalogen og plukka ut oksar dei vil ha som fedrar til dei komande kalvane sine. Mest går det av norsk raudt fe-sæd, men ein får kjøpt sæd frå mange ulike rasar – som den skotske ammekurasen Angus, den franske ammekurasen Limousin, mjølkerasen Jersey og den sveitsiske kombinasjonsrasen Simmental.

Ein kan velja ut oksar etter alle slags avlseigenskapar, som kva avkoma har fått i feittprosent i mjølka, eller klauvhelsa, muskelmassen, kor lette kalvingane har vore, og kvaliteten på jura. Etter at mjølkeroboten kom, har speneplasseringa, særleg bakspenane, vorte ein viktig eigenskap. Skal roboten fungera, kan ikkje spenane stå for langt frå kvarande og ikkje peika for mykje utover. Då får ikkje roboten festa sugekoppane.

For dei gamle norske rasane som sida trønderfe, telemarksfe og vestlandsk fjordfe er utvalet av seminoksar så lite at det viktigaste avlsmålet er å hindra raskt innavlsauke. Til det kan bøndene få hjelp av genressurssenteret ved Norsk institutt for bioøkonomi, som kan simulera paringar og finna fram til seminoksar som gjev låg innavlsgrad på avkomet.

Til minne om geitebukken Aasen (2021–2023), her i 2022. Han hadde sine sider, men var ein staseleg bukk og tok på alvor at han var sjefen i flokken.

Oktoberkvelden i fjor fekk Hilde og Lars Selheim sæd frå fjordfeoksen Stasgut. Ein kolla, gul okse fødd i 2018 frå garden til mjølkebonden Jan Erik Kjær Rusten i Heidal. På garden øvst i Gudbrandsdalen har Jan Erik ti mjølkekyr. Mora til Stasgut var Stasmøy. Jan Erik fortel at det var ei triveleg ku med godt lynne. Ho fekk fire kalvar og mjølka 6000 liter siste året før ho vart slakta i 2020.

Stasgut levde eit kort, men fruktbart liv. Fire månader gamal i april 2019 vart han henta frå Heidal til Øyer og Genos teststasjon lenger nede i Gudbrandsdalen. Sæden vart godkjend og tidleg i juni kom han til Store Ree. Fyrste sæduttak skjedde 9. juni. Etter fire uttak og til saman tusen dosar hadde han gjort sitt.

26. august 2019 vart han så slakta, åtte månader gamal. No går dosane hans for 499 kroner stykk. Til no er det selt 165 Stasgut-dosar. Med normal treffprosent skal oksen så langt ha fått 100 avkom rundt om i landet.

Symra er blitt stor no. Eg angrar på at eg tok ho med til støls. Dess meir eg les meg opp på kalvingar, dess verre vert det. Det er ikkje måte på alt som kan gå feil. Beina til kalven kan peika feil retning, hovudet kan liggja feil, eller kalven kan liggja med ryggen mot fødselsopninga.

Og om kalvinga dreg ut og eg må hjelpa til, er eg hjelpelaus. Med den minste mistanke kjem eg til å ringja dyrlækjaren. Eg hugsar at eg stod som liten og såg på bestefar og ein veterinær dra ut ein kalv med tau. Det såg ikkje bra ut. Nei, eg skulle aldri ha teke ho med til støls.

Men Symra sjølv tek det heile med ro. Ho vaggar inn i fjøset både morgon og kveld. Der får ho litt kraftfôr medan eg mjølkar Vårsøg og Fjellros.

Sundag før kyrkjetid, fem dagar før terminen, skjønar eg at noko er på gang. Ho er uroleg, går for seg sjølv og det heng slim ut frå kjønnsopninga. Eg følgjer med ho ei stund, men ho roar seg og tek til å beita att. Eg går tilbake til selet for å gjera meg ferdig med ystinga. Det kan fort gå fleire timar før det skjer noko meir.

Men dotter mi held seg i nærleiken. Brått høyrer eg ho ropa at kalven er på veg. Og før eg er komen ned til Symra på beitet, er kalven ute. Det gjekk på eit blunk. Det må ha vore den raskaste og enklaste kalvinga nokosinne.

Det var ein vakker kukalv. Gul og lik Odesa, mora og faren Stasgut. For eit syn der ho ligg våt av fostervatn. Dei andre kyrne står nokre meter frå og ser på Symra som sleikjer kalven. Etter ei stund vågar Odesa seg bort og får snusa på den nyfødde.

Etter vel ein halvtime er kalven på beina, rett nok ustødig, men får soge i seg den viktige råmjølka. Ikkje lenge etter står Symra og et etterbyrda. Det er merkeleg å sjå at eit grasetande dyr gomlar i seg fleire kilo vev, slimhinner og blodkar. Det som ligg att av restar, får ramnane fort i seg i laupet av kvelden.

Om natta tek eg kalven og mora inn i fjøset og lagar til med mykje halm. Sjølv ligg eg i senga rett over, med berre nokre golvbord imellom. Likevel må eg av rein spenning, ned i mørkeret og sjekka at alt er som det skal vera.

Dette er fjerde kalven til Symra. Fyrst kom oksekalven Symreson, så kukalvane Fjellros og Odesa. Kva vert namnet denne gongen? Viktoria, for å heidra den ukrainske forfattaren Victoria Amelina som vigde livet sitt til å dokumentera russiske krigsbrotsverk etter invasjonen i fjor. Ho vart drepen av ein russisk rakett 1. juli i år.

Eg unner alle å ha å gjera med ein nyfødd kalv som går med mora på stølsbeite. Det er ei stor oppleving. Neste gong skal eg nyta det meir, for eg var uroleg for at kalven ikkje fekk i seg nok mjølk dei fyrste dagane. Men det gjekk strålande. Symra er til å stola på, og dag for dag vert kalven meir og meir spenstig og livat. Kalvedans ein sein sommarkveld er uslåeleg underhaldning.

Kva skjedde med Fjellros? Gjekk ho i roboten av fri vilje då ho kom ned att til Selheim? Diverre. I september vart ho slakta på gardsslakteriet. Ho var nervøs av natur, og ei mjølkeku som ikkje vil mjølkast i robot, er dømd til dauden. Slaktevekta var på 182 kg. To tredelar gjekk til kjøtdeig, resten til sosekjøt, biff, filetar og skankar.

Og grisene Per og Aslak? Aslak vart slakta i slutten november, vel 100 kg tung. Per, som er ei purke trass i namnet, var så triveleg og kontaktsøkjande at ho slapp unna boltepistol og slaktekniv denne hausten. Ho vert inseminert i februar. Vonleg grisar ho i juni. Kanskje vi skal ta med oss både purka og grisungane ho måtte få, til støls neste år?

Svein Gjerdåker

Svein Gjerdåker er ansvarleg redaktør i Dag og Tid og stølsdreng med medlemsnummer 155 i Laget for Vestlandsk Fjordfe.