Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Tittelen på Olaug Nilssens nye bok, Yt etter evne, få etter behov, gir politiske assosiasjonar, men lyder framfor alt som ei grunnlov for velferdsstaten. Slik tenkjer forfattaren òg. Slagordet fortel kva velferdsstaten er og skal vere, og dette var mykje av grunnen til at ho valde tittelen.

– Dette er ei strålande læresetning. Stadig går debatten om velferdsstaten, som er under press, kven som skal prioriterast ned, og kven som får meir enn dei andre. Sjølv om slagordet kan verke litt gammaldags som boktittel, er det dette spennet vi lever i heile tida, alle.

Resignasjon

Yt etter evne, få etter behov heng nært saman med Tung Tids Tale, som Olaug Nilssen fekk Brageprisen for i 2017. Begge romanane skildrar ein sterkt omsorgstrengjande gut med autisme. Medan den prislønte boka var langt meir personleg, også meir intens, verkar årets bok meir allmenn. Ei slik vurdering seier forfattaren seg samd i.

– Der Tung tids tale handla om omsorga for ein gut med utviklingshemming, tenkjer eg at det i denne boka kunne ha vore kva slags omsorgsoppgåve som helst. Her er det ikkje sjukdommen som er viktig, men å ta på seg oppgåver eller ikkje. Denne boka er mindre personleg og ikkje sjølvbiografisk, slik Tung tids tale var.

Der Nilssen i si førre bok skildra ei mors kamp for institusjonsplass til den utviklingshemma son sin, handlar Yt etter evne, få etter behov om korleis fleire generasjonar i familien taklar å skulle ha medansvar for ein sterkt autistisk gut, som rett nok er blitt tildelt institusjonsplass, men etter to år likevel ikkje har fått han. Straks ho som har ansvaret, sviktar, kjem den totale hjelpeløysa i familien til syne. Det tenkjer forfattaren er heilt realistisk.

– Den førre boka var ein direkte kritikk av systemet, i denne ligg kritikken meir under som ein føresetnad for mykje av det som skjer?

– Heilt klart. Det blir nemnt nokre gonger at Benjamin har rett på ein institusjonsplass han ikkje får. Og det var viktig for meg å nemne det. I Tung tids tale var det ein kamp for å få den institusjonsplassen, her har dei berre resignert. Men historia illustrerer at institusjonsplass er ein heilt legitim og naudsynt rett.

Nåde

– Årets bok er meir eit portrett av ein familie som held på å gå i oppløysing, enn ei skildring av eit kasus?

– På éin måte er Benjamin hovudpersonen, samstundes ikkje. For det er ikkje han som blir undersøkt, men dei kring han.

– Vil du seie at familien er dysfunksjonell?

– Dei fungerer ikkje i omsorgsoppgåva, på det viset er familien dysfunksjonell. Men ein må jo undersøkje kva som ligg bak. Eg trur ikkje konfliktane familien står oppe i, er uvanlege i ein slik situasjon. Livskriser triggar mange kjensler, anten ein får hjelp eller ikkje. Mange kriser utløyser dårlege sider hos folk, same kva. Eg trur at mange kjenner seg att i dei kjenslene som oppstår.

I romanen lèt forfattaren oss møte representantar for fleire generasjonar. Det er Benjamins mor, Lea, og dei to systrene hennar. Lea er utsliten av omsorga og har dei siste par åra overlate ansvaret for sonen til systera Rakel. Men også foreldra deira og morsgenerasjonen over får komme til orde.

– Eg tykte det var interessant fordi kvinner i dag har mykje større fridom enn kvinner hadde før. I vår tid er det nesten ingen som får ei så stor oppgåve som Rakel har i romanen, men for eit par generasjonar sidan såg verda annleis ut. Omsorgsoppgåva Rakel har, kan i dag fortone seg som ein anakronisme. Likevel er det framleis mange som får noko slikt i fanget i løpet av livet. Sjølv om vi er frigjorde, er vi ikkje fritekne for alt som heiter plikt og ansvar.

– Du nyttar bibelske namn og bibelske referansar i boka, men lèt òg kristendommen få ei rolle i historia?

– Primært handlar det om å nytte bibelhistoriene i håp om at dei skal gi lesinga ein ekstra dimensjon. Rakels pliktetikk botnar i Jesu ord om plikta til å hjelpe «ein av mine minste». Det har vore viktig for henne, i tillegg til måten ho er oppdradd på, og ynsket om anerkjenning for gjerningane ho gjer.

– Men kva vil det seie å vere «ein av mine minste»?

– Ho skjønar at ho ikkje har nok krefter til å leve opp til Jesu eksempel. Så finn ho veikskapar ved Jesus som kan rettferdiggjere sviket hennar. Religionen har eg også med fordi eg ynskte å touche innom omgrepet nåde. Etterpå har eg tenkt at dette vil eg skrive meir om, for kva er eigentleg den kristne nåden?

Ho seier at for henne, som har hatt ei kristen oppseding, er nåden ei omfamning det er vanskeleg å kvitte seg med, sjølv om ein ikkje lenger ser på seg sjølv som religiøs eller truande.

– Eg brukar ikkje Gud i romanen, for eg trur ikkje på Gud. Men du treng nokon som kan vere nådig mot deg. Kven skal det vere? Er det nok at det er velferdsstaten? Kan familiemedlemar ha grunn til å la vere å syne kvarandre nåde?

Grensa

– Romanen er også ei historie om å stille umenneskelege krav?

– Til kvarandre og til seg sjølv, ja. Både eg og andre med utviklingshemma barn erfarer at det blir stilt umenneskelege krav til oss. No i koronatida veit eg at somme blir bedne om å avstå frå avlasting fordi kommunen ikkje har nok kapasitet. Det er vanskeleg å seie nei når det blir argumentert med at andre familiar treng hjelpa meir enn oss. For dei det gjeld, er behovet veldig, veldig stort. Oppgåvene er for store for familiane, men kva hjelper det når kommunen sviktar under press?

– Finst det ei grense for kor mykje ein kan krevje av pårørande til eit sterkt psykisk utviklingshemma barn?

– Ja, og den grensa er i svært mange tilfelle passert. Men det er ulikt kva pårørande maktar, og kva dei er i stand til å halde ut. Kulturen gjer at ein ikkje alltid fortel kor ille situasjonen er. Då Tung tids tale kom ut, opplevde eg at ein god del politikarar eg snakka med, ikkje tok det inn over seg, men heller ville pynte seg med historia eg fortalde. Alle politikarar har eit varmt hjarte for denne gruppa, men eit varmt hjarte hjelper meg ingenting. Det er meir ei førestilling om kva omsorg er, enn å gå inn på realitetane.

– Lea har kapitulert etter ti år som mor og omsorgsperson for sonen sin, og no er ho passiv og ute av stand til å gjere stort. For meg framstår ho som negativ, men du ser kanskje annleis på henne?

– Ho er samansett, og lesarane skal få lov til å mislike henne. Ei anna side av velferdsstaten er kvinners sjukmeldingar, kvifor kvinner oftare er sjukmelde enn menn. Lea lurer sjølv på om ho er sjuk eller berre læst som, korleis kan ho rettferdiggjere sin eigen situasjon? Psykisk sjukdom er ofte vanskeleg å diagnostisere, og dette gir opphav til fordommar. Eg skjønar at Lea slit med å komme over å ha feila så sterkt i omsorga for sonen. Men vi får ha håp for henne, boka har ein open slutt.

Rein natur

– Rakel kallar Benjamin «rein natur». Kva ligg i det?

– Ho har nok kjærleik for Benjamin, men ho utøver rein plikt og er så realistisk at ho tek frå han det menneskelege. I «rein natur» ligg òg at han er utan impulskontroll. Har han eit behov, er det rett på sak.

– Dei faste rutinane og alt det rigide i Rakels liv, er det ei form for mentalt reisverk som skal halde henne oppe?

– Ja, slik ser eg det òg. Det er derfor Lea seier at ho er ikkje lenger pietist, men autist. For Rakel er det den beinharde realiteten. Eg har høyrt frå mange foreldre at dei byrjar å bli litt avhengig av dei same rutinane som den dei har omsorg for.

 – Det finst vel berre éin positiv slutt på denne historia: at det offentlege stiller opp, slik dei er pliktige til?

– Ja, eg tenkjer det. Ikkje meir å seie om den saka.

– Og så kan vi vente fleire bøker om dette temaet?

– Nåden blei eg ikkje ferdig med. Eg har meir å hente der. Folk får tole fleire bibelhistorier i framtida.