Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Sjølv om Ragnvald Vaage (1889­­–1966) skreiv tjue bøker og Lars Amund voks opp like ved bestefar sin, følte han alltid at han visste så lite om han.

– For meg var han ein fjern og gåtefull figur. Og spørsmålet oppstod: Korleis var det eigentleg å vera han? Eg trur han må ha vore eit traumatisert barn; mora døydde då han kom til verda, og åtte år gammal miste han far sin. Ei syster døydde av tæring, og begge brørne hans fór til Amerika. Det verkar som han bar på mykje tap og sorg som han aldri snakka om. Eg er ikkje sikker på om han likte meg eingong. I det daglege var han taus og distansert. Men han skreiv og skreiv. Om born, utan å vita heilt korleis han skulle oppføra seg mot dei mange barneborna i grenda kring han.

Lars Amund Vaage ville dikta fram eit traumatisert barn og sirkla kring spørsmålet om korleis livet blir når ein ber på så mykje tap.

­– Kva gjer det med skaparevna og livsutfaldinga, lykka, kjærleiken? I kva grad avgrensar dette utfaldinga, men kan det også vera ein ressurs? Dette temaet har vore viktig for meg i andre bøker òg. Barnet som har det vanskeleg, har eg både erfaring med og skrive om. Ved å gi stoffet fiksjonsform kunne eg behandla den tida og den typen forfattarskjebne fritt og kna fram ein roman som blir forma etter romanens krav, meir enn etter kva som tilfeldigvis hende ein gong i fortida.

Dikting

Om forholdet til fakta fortel Vaage at han har «dikta meir enn det verkar som». Men mangt liknar på livet til Ragnvald Vaage, sjølv om det er dikta om på. Han har ikkje vilja forma karakterane etter slik som dei var i det verkelege livet. Rett nok sender han bestefar sin til ein folkehøgskule som aldri har funnest, for at han skulle sleppa å skildra Lars Eskeland på Voss, men styrar Uskedal har likevel drag frå den karismatiske og nasjonalt propaganderande Eskeland.

– Einskildpersonar kunne nok bli skvisa av det, noko eg lèt unge Gabriel kjenna på. Eg har alltid hatt ei kjensle av at bestefar òg blei skvisa. Han blei svært oppteken og farga av alt som hadde med norskdomsrørsla å gjera. Å vera både diktar og bonde sleit han svært med, han meinte at den kombinasjonen gjorde han dårlegare til begge. Kunstens krav kolliderte med tidas. Etter mi meining var han ein svært gåverik diktar, med ei open og spørjande haldning i dei tidlege diktsamlingane sine.

Ei usikker sjel

Forfattaren fortel at det har vore frykteleg spennande å skriva historisk roman, noko han ikkje har gjort sidan Den framande byen for over tjue år sidan.

– Å læra seg historie og så ta spranget til å skriva litteratur om den tida, kjennest svært utfordrande. Ein må ta stoffet inn i seg for å kunna dikta om det. Årstal og historiske hendingar er éin ting, men korleis folk hadde det, korleis dei opplevde det, er mykje verre å seia. Det er det skjønnlitteraturen lever på. Til slutt må ein stola på eigne vurderingar av stoffet, og det er alltid krevjande for meg. Eg må tru at mine tankar er viktige. For meg har det ofte vore ein lang veg å komma dit, eg har ein tendens til å tru at dei andre er klokast. Skal eg kunna skriva, må eg ha sjølvmedvit og tru på meg sjølv, at eg har ein slags autoritet. Når den kjensla oppstår, då kan eg skriva.

– Gabriel er på mange måtar ei usikker sjel, ein som tvilar på eigne evner og ikkje er sikker på kvar han vil. Det er altså noko du kjenner deg att i?

– Ja. Slik er det med meg. Eg har alltid mykje tvil. Det er slitsamt, men kanskje er det ein ressurs òg. Ein tvilar seg gjennom stoffet, og så jobbar ein kanskje hardare med det i tankane enn om ein hadde vore meir trygg.

– Når du går inn i tankane til Gabriel, er det altså fri dikting og ikkje noko som byggjer på bøkene til bestefar din eller anna materiale du måtte ha hatt tilgang til?

– Det finst svært lite etter bestefar. Boka er eit møte mellom lesing av historie, lesing av forfattarskapen og mine eigne erfaringar og tankar som forfattar. Eg vil gjerne syna solidaritet med forfattardelen av han og vera oppteken av korleis dette var for han. Det veit me ikkje, då må me dikta.

Lysta til å dikta

Lars Amund Vaage vedgår at han har lagt inn ganske mykje av seg sjølv i dette diktarportrettet. Han ville bli klassisk pianist, men på syttitalet var det ikkje så mange som var opptekne av Beethoven og Chopin, især ikkje i ml-rørsla, som han då var ein del av.

– Å hamna i ein situasjon der det ein brenn for kunstnarisk, ikkje har noka støtte kring seg, og likevel køyra på med det, er ei utfordring eg har hatt i samband med musikken. Eg kunne blitt musikar, men eg klarte ikkje å tru nok på det. Det ville vorte tungt om eg ikkje hadde hatt litteraturen. No har eg i mange år tenkt at det var best slik for meg. Denne forsonande tanken uttrykkjer også bestefar i siste boka si, i diktet «Jordson».

– «Diktinga er daud», tenkjer Gabriel, «diktinga er ikkje livet, diktinga er ikkje eit hus, men forteljinga om huset». Diktinga er altså noko andrehands. Er du samd i det?

– Eg trur ikkje diktinga kan vera andrehands for ein som skal ha det som livsgjerning. Men om ein forvekslar liv og dikting, og trur at ein skal leva berre i diktinga, blir ein svært ulykkeleg. Eg lever ikkje berre i diktinga, men eg kjenner kor viktig ho er for meg. Lysta mi til å dikta er minst like sterk i dag som då eg var ung.

Sjølv om Det uferdige huset er ei tredjepersonsforteljing der forteljaren har full tilgang til Gabriels tankar og inste vesen, kan det dukka opp ei setning der forteljaren brått er usikker på kva Gabriel meiner. Dette er eit fenomen som finst i dei aller fleste romanane til Vaage, og som han sjølv ikkje heilt kan gjera greie for. Synsvinkelen vippar mellom ulike synsstader, og i somme bøker kan det veksla mellom ein allvitande og ein meir distansert forteljar som nærmar seg forfattaren.

– Eg ser at det er slik. Dersom eg flatar ut denne vippinga og gjer det «etter boka», taper eg ei nyansering i teksten.

Kan komma meir

– Boka di er også ei skildring av det store hamskiftet, både materielt og mentalt, i tiåra fram mot 1930-talet. Der er ikkje den unge Gabriel berre framsynt?

– Nei, han er mot industriutbygginga. Det er nok ein stor grad av realisme i at ein mann med hans bakgrunn ville vera skeptisk. Bestefar min heldt tale om kor jævlig det var med denne industrialiseringa og salet av Noreg og arven etter Olav Tryggvason. Denne dyrkinga av fortida hadde han frå folkehøgskulen. Manglande kontakt med arbeidarklassen gjorde at han ikkje såg den krafta som låg i arbeidarrørsla. Nokre av dei meir nasjonalistiske leiarane vende ryggen til viktige straumdrag i tida, og dette toppa seg ved stiftinga av Fedrelandslaget.

– Gabriel blir dregen mellom diktarkallet og plikta til å ta over garden. Kjem den store personlege omsnunaden for han meir av at ei stor samvitsbør blir lyfta av han, enn av pliktkjensle?

– Her renn fleire faktorar saman. Pliktkjensle, samvit og kunstnarisk tvil. Han har fått dårlege kritikkar for den siste boka si og tenkjer at som bonde treng han ikkje lenger kjempa med orda.

– Slutten på boka, med sin høgstemte optimisme, lyder meir som Ragnar enn Lars Amund Vaage?

– Eg veit ikkje heilt kva eg skal seia.

– Det kling av folkehøgskule?

– Ja! Det er visse ting i tida som styrer åtferda. Men tvisynet har også ein plass i slutten.

– Boka sluttar då Gabriel enno er ung og tidleg i diktarkarrieren. Kjem det meir?

– Eg går og lurer på det, men veit ikkje heilt enno. Det kan i så fall bli ein annan type bok, for då kjem vi nærare mi tid. Kanskje ei bok som byggjer meir på mitt møte med bestefar, og som kan gi grunnlag for ei historie om den aldrande Gabriel.