Lytt til artikkelen:

I bystyret i Bergen tok i sommar Sofie Marhaug frå Raudt til orde for å reise ein statue av den bergenske forfattaren Torborg Nedreaas og å kalle opp plassen utanfor folkebiblioteket i byen etter henne. Men i artikkelen «Kjærlighetstortur» i Morgenbladet 31. juli 2020 reiv den internasjonalt kjende litteraturvitaren Toril Moi ned denne statuen før han var sett opp. Kort fortalt meinte Moi at tendensen i Nedreaas-romanen Av måneskinn gror det ingenting lett kan sameinast med «alskens religiøse og patriarkalske pro-natalistiske holdninger». Tilspissa meinte ho at romanen understøtta kvinneundertrykkjande ideologi.

Det har utløyst ein litteraturdebatt med stigande temperatur. Litteraturprofessoren Per Buvik skreiv – etter mi meinig med rette – at «denne typen lesning minner (...) grunnleggende om en del såkalte ’marxistiske’ lesninger» frå 1970-åra. Det førebelse høgdepunktet vart nådd i eit slagferdig og lidenskapeleg innlegg i Bokvennen Litterære Avis av Grethe Fatima Syéd, leiar i Torborg Nedreaas-selskapet, som oppmoda alle til å lese romanen «med annet fokus enn den evig forterpede kvinneundertrykkelsen enkelte feminister elsker å kjæle med». Kva er det med denne Nedreaas-romanen som 73 år etter utgjevinga i 1947 enno vekkjer så sterke kjensler?

Det fyrste tabubrotet

I to artiklar i debatten har litteraturvitaren Irene Iversen, som skriv på biografien om Torborg Nedreaas, gjeve nokre av nøklane til å svara på dette. Av måneskinn gror det ingenting inneheld så sterke abortskildringar at Aschehoug forlag nesten ikkje ville gje ut boka. Fleire av Nedreaas’ vener mellom radikale litteraturkritikarar og forfattarar vart bedne om å lesa manuskriptet og tvilte på om det kunne vere rett å gje ut ein så «rå» historie.

Ein skulle tru at vi er meir hardhuda no, men sjølv trur eg det er lenge sidan ein litterær tekst har skaka meg meir enn sluttscenene i Av måneskinn gror det ingenting, der den unge kvinna lemlestar seg sjølv med strikkepinnar og i kyrkja under orgelspelet blør ut eit foster, som ho samlar opp i eit tørkle og grev ned på den mørke kyrkjegarden etterpå. Det er truleg ein av dei sterkaste romansluttane i norsk litteratur, og det er sterkt enno, av di abort stadig er eit tabuemne, berre på motsett vis av for hundre år sidan, då handlinga går føre seg.

I eit modernistisk formspråk fortel romanen om ei femten år gamal arbeidarjente som forelskar seg i læraren sin. To år seinare, då ho er blitt sytten år og arbeider på gruvekontoret i den vesle heimbyen, lokkar ho han til seg og forfører han i ein sumarskog. Det som skulle vere lukke, vert no til ulukke, fordi klasseskilnaden hindrar mannen i å la elsken gå over i eit forpliktande forhold. Han er lidenskapeleg bunden til henne, men maktar ikkje å gi etter for kjærleiken, fordi dei sosiale normene slavebind han.

Dei fell saman

Det er rett, som Moi skriv, at Av måneskinn gror det ingenting er «en ny versjon av den gamle romantiske kjærlighetsmyten slik den er blitt servert til kvinner i den vestlige verden de siste par hundre år». Men den same myten er vorten servert til dei unge mennene også. Dei fyrste bevarte versjonane av kjærleiksdramaet Tristan og Isolde er frå 1100-talet, Shakespeares Romeo og Julie er frå kring 1600, og begge kjønn er gripne av den same lidenskapen. Den romantiske kjærleiken oppstår i takt med at Europa veks ut av mellomalderen, og det moderne individet viklar seg ut av dei kollektive banda av slekt, samfunn og religion. Med vekt på individets frie val av kjærleik var romantikken ei frigjerande kraft og eit opprør mot puritanisme og tvangsekteskap. Men i artikkelen til Moi har tida skifta: Her er det romantiske kjærleiksidealet ein reiskap til kvinneundertrykking.

Ikkje slik i Av måneskinn gror det ingenting, der både mannen og kvinna vert gripne av den romantiske kjærleiken, som Nedreaas set i motsetnad til eit undertrykkjande samfunn som ikkje vil vite av livsutfalding, men vil halde det nede. Kanskje fordi kjærleiksforholdet er forbode og skjer i ei puritansk tid, vert det skildra som eit fall i ein avgrunn, men kvinna og mannen fell saman.

Slik denne romanen forstår verda, er kjærleiken og lidenskapen kjernen i livet: Fritt er det mennesket som ikkje lèt tradisjonar, læresetningar og folkesnakk undertrykkje den erotiske lidenskapen, men fylgjer kjærleiksbodet. I dette perspektivet er det kvinna i romanen som er fri, medan mannen Johannes trælar under dei sosiale konvensjonane. Difor seier ho aldri at det er mannen som styrtar henne i ulukka, men skuldar det samfunnet som undertrykkjer både han og henne.

Difor oppfører kvinna seg heller ikkje sjølvmotseiande eller mot fornufta, når ho kallar mannen «vidunderlig», men samstundes «begrenset» som «ansette samfunnsborgere flest». Det er nett dette at mennesket er født som eit vedunderleg vesen, men vert undertvinga av eit undertrykkjande og dømesjukt samfunn, som hindrar menneska i utfaldinga av lidenskapen og tek kjærleiken frå dei.

Ille går det då med mannen, som turkar inn i det borgarlege fangenskapet, men verre vert det for kvinna, som blir råka med full kraft fordi ho «er skapt til å få barn» – som Nedreaas legg kvinna i munnen – og hamnar i rennesteinen om hi fylgjer eigen «natur» utanfor regelverket til samfunnet. Kvinna i Av måneskinn gror det ingenting søkk bokstaveleg tala til botnen. Ho vert delvis prostituert og utviklar ein dødeleg kreftsjukdom. Den lidenskapelege kjærleiken som ikkje kunne verkeleggjerast i eit ope ekteskap, og som tvinga henne til abortar ho ikkje ynskte, kosta henne til slutt livet.

Kommunistisk manifest

Då Av måneskinn gror det ingenting kom ut i 1947, vart romanen «tatt imot med begeistring og takknemlighet, særlig av de kvinnelige leserne og kritikerne», skriv Irene Iversen i eit av debattinnlegga. I kommunistavisa Friheten rosa fredsaktivisten Eva Rønnow romanen som noko heilt nytt i norsk litteratur, fordi «ingen har tidligere talt det ufødte barns sak i en hel roman». Rønnow las Av måneskinn gror det ingenting som eit manifest for Kommunistpartiets abortpolitikk. NKP ville fjerne straffa for abort, gje arbeidarkvinnene betre tilgang til prevensjon og framom alt stanse stigmatiseringa av ugifte mødrer, men gjekk ikkje inn for fri abort.

Fri abort er i det heile ikkje noko tema i romanen. Den opprivande slutten med sjølvpåført abort med primitiv og smertefull reiskap, «stikkepinnescena», hentar ikkje styrken sin frå at abort er ulovleg, og at kvinna gjerne ville fått fjerna fosteret på lovleg og medisinsk forsvarleg vis. Scena er så sterk fordi kvinna eigenleg vil ha barnet, men vert tvinga til å drepe det av dårlege konvensjonar og endå dårlegare økonomi. Saka om «fri abort» finst ikkje i romanen, fordi abort her berre er tvungen abort. Kvinna vil ikkje ha fridom til abort, men til å føde barnet, pleie og oppfostre det.

I Av måneskinn gror det ingenting er abort «å øve vold mot livet selv». Det ufødde barnet vert sett på som eit levande menneske, eit verkeleg barn; abort er barnedrap. Det er kapitalismen, den borgarlege staten og den lutherske kyrkja som har sett kvinna i ein så fortvilt situasjon at ho vert driven til å myrda sitt eige ufødde barn. Kapitalismen og kyrkja står ikkje berre bak mordet på borna, men gjer kvinna i romanen til mordar. Ein annan, meir attendetrekt hovudperson, organisten Morck, kallar denne tvangen for «fosterpogromer», «den ekleste av det bestående systems forbrytelser», «selve kreftsymptomet» på ròtenskapen i det borgarlege samfunnet.

Det andre tabubrotet

I dag skulle ein tru at ein roman som «taler det ufødte barns sak», var skriven av presten og abortmotstandaren Børre Knutsen, snarare enn av ei kommunistisk kvinnesakskvinne. Det er fordi abortsaka har endra karakter sidan 1947, då Av måneskinn gror det ingenting kom ut. Truleg kunne Nedreaas i skrivinga av romanen knapt tenkje seg at ei kvinne friviljug ville ta abort. Inga kvinne vil «krenke et barn ho har inne i seg», seier kvinna i romanen. Nedreaas kjempar for kvinners fridom til ikkje å ta abort. Fyrst seinare i kvinnerørsla vart dette snudd om til fridom til å ta abort.

I denne vendinga vart også tabuet snudd. Fyrst var det tabu å skildre sjølvpåført abort og gå inn for å fjerne skamma ved å elske og føde utanfor ekteskapet. Så er det vorte tabu å reise spørsmålet om fosteret kanskje ikkje berre er ein del av kvinnekroppen, om det kanskje kan ha rettar. I Av måneskinn gror det ingenting bryt Torborg Nedreaas desse og fleire tabu og står fram som ein aktuell og kontroversiell forfattar no gjennom tre generasjonar.

Tvisynet

Men det kan vere verdt å minne om at samstundes som ho heldt fast ved synet sitt på mennesket, barnet og livet, gjekk ho saman med dei som ville ha fri abort. Det er eit tvisyn ein godt kan ta med seg til lesinga av romanen. For sjølv om det finst mange eintydige utsegner i Av måneskinn gror det ingenting, er dei alltid lagde i munnen på ei særskild kvinne, hovudpersonen i boka. Denne kvinna trer i høg grad fram som ein sjølvstendig personlegdom, og romanen lyt derfor ikkje lesast som ein sosialrealistisk pamflett med ei rekkje generaliserande utsegner om kvinnenaturen, livet og samfunnet, men heller som forteljinga om eit kvinneleg motstykke til Goethes «unge Werther», mannen som tok sitt eige liv av ulukkeleg kjærleik.

Kanskje er nett denne litterære krafta, som tvingar oss til refleksjon og held ope spørsmål dei fleste reknar for å vere løyste og avslutta, likevel verd ein statue mellom folkebiblioteket og det største varehuset i Bergen.

Kaj Skagen

Kaj Skagen er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.