KOMMENTAR

Talet 21 milliardar kroner har vore sendt ut i verda tidlegare. Mellom anna har det vore brukt om auken i oljeinvesteringar på norsk sokkel frå 2018 til 2019, den totale låneramma til Husbanken i 2020 og summen Boeing betalte for å unngå rettssak kring dei omstridde 737 Max-flya.

No er det Konkurransetilsynet som legg dette talet på bordet. Bota er rett nok delt på tre daglegvarekjeder som til saman styrer 100 prosent av matvaresalet til privatpersonar i Noreg: 8,8 milliardar kroner til Norgesgruppen ASA, 7,4 milliardar til Rema 1000 AS og 4,8 milliardar til Coop Norge SA. Storleiken på gebyret svarar til om lag 10 prosent av omsetnaden til kvar enkelt kjede. Årsaka til den rekordstore bota er at Konkurransetilsynet meiner daglegvarekjedene har samarbeidd på ein måte som kan ha ført til høgare daglegvareprisar. Det er allment kjent, og akseptert, også kjedene imellom, at dei sender prisjegerar inn i butikkane til dei andre kjedene. Oppdraget deira er rett og slett å registrere kva ulike varer kostar. Offisielt har ordninga hatt det forbrukarvenlege formålet å presse prisar ned: Mang ein priskrig har byrja her, hevdar kjedene sjølve.

Konkurransetilsynet meiner det i røynda er tvert om: Basert på eit større dokumentbeslag gjort våren 2018 meiner tilsynet at informasjonen frå prisjegerane er nytta til å samarbeide om å halde prisane kunstig høge.

Kjedene går imot kravet: «Dette er helt absurd», sa Coop-sjef Geir Inge Stokke til Dagens Næringsliv før jul.

Mektige butikkeigarar

Endeleg svar får vi ikkje før til våren. Lat oss i mellomtida sjå litt nærare på dei tre butikkjedene ingen av oss kjem utanom. Sidan dei færraste av oss produserer all maten vi et sjølv, er vi i løpet av ei veke avhengige av å vitje ein daglegvarebutikk som høyrer inn under vingane til Norgesgruppen, Reitangruppen eller Coop. Det er ingen tvil om at daglegvarekjedene har stor makt i Noreg. Lat oss ta eit kjapt overblikk og byrje på utsida av sjølve daglegvarebutikken.

Noreg har seks kioskkjeder, og fem av dei er eigde av daglegvarekjeder. Reitangruppen eig Narvesen og 7-Eleven, Norgesgruppen Deli de Luca og Mix. Berre vesle Gyda er eigd av kioskane sjølve. Det same biletet finn vi om vi flyttar oss over på bensinstasjonar: Reitangruppen eig Uno-X og Shell 7-Eleven og leverer varer til Circle K. Norgesgruppen-grossisten Asko leverer til Esso og Shell. Norgesgruppen eig òg – direkte eller indirekte – delar av bakeri- og kaffikjedene Solberg & Hansen AS, Stockfleths AS og Kaffibrenneriet AS, Big Horn Steakhouse og bokhandelkjeda Norli.

Kvar paraplykjede har knytt til seg sin eigen kaffiprodusent og sitt eige bakeri, bryggeri og slakteri. Desse leverandørane produserer varer både i eige merkenamn og i merkenamnet til paraplykjeda. For, i Noreg som i resten av den vestlege verda, vert daglegvarebransjen stadig meir vertikalt integrert: Sluttleddet – butikken – kontrollerer stadig fleire av ledda bakover i kjeda. Salet av eigne merkevarer som kjedene har som del av det totale varetilbodet, har auka frå 9,2 til 17,3 prosent sidan 2010. Ferskt kjøt er særleg hardt råka: I kategorien deigar og farsar var 82,5 prosent av salet i 2018 kjedas eigne merkevarer.

Mektig mellomledd

Sist men ikkje minst har kvar av kjedene ein eigen grossist som køyrer så å seie alle varene ut til alle butikkane. Dei einaste produsentane som køyrer varer ut til norske butikkar utan å vere eigde og styrte av kjedene butikkane høyrer til i, er Tine og Ringnes. Grossistane leverer òg varer til kioskane og bensinstasjonane kjedene eig, og i stadig større grad til sjukeheimane, barnehagane, rådhusa og universitetskantinene. For der grossistane til Rema og Coop held seg til sine eigne, køyrer Norgesgruppen-grossist Asko stadig fleire varer til stadig fleire storhushaldningsaktørar.

Når eg tidlegare i denne teksten hevdar at tre kjeder styrer all maten som vert seld til privatpersonar i Noreg, inneber ikkje det at dei tre eig absolutt alle butikkane. Vi har to unnatak: Bunnpris og Kolonial.no har andre eigarar, men overlever på grunn av innkjøpssamarbeid med enten Norgesgruppen eller Reitangruppen. Å få tak i varer og få distribuert dei ut til butikkane på ein måte som kan konkurrere med effektiviteten hjå dei kjedeeigde grossistane, er truleg eit vel så viktig etableringshinder som mangel på butikklokale – i det minste om ein skal konkurrere på pris.

Kan ein i det heile konkurrere på noko anna i den norske matmarknaden i Noreg? Ifylgje daglegvarefasiten som Nielsen kvart år lagar for bransjetidsskriftet Dagligvarehandelen, står lågprissalet for 67,1 prosent av alt daglegvaresalet. Berre 6,5 prosent av salet var i ein butikk definert som nærbutikk.

Nisjealternativ

Dei få butikkane som klarer seg på eiga hand, opererer i nisjemarknader – som heiløkologiske Reindyrka i Bergen og eingongsemballasjefrie Mølleren Sylvia i Oslo. Nokre slike finst, men dei er altså ikkje mange nok til å få så mykje som eit tidels prosentpoeng av marknaden i daglegvarefasiten.

Det er synd. Det er synd for norsk matkultur som heilskap og for det kvardagslege matlivet som må vere del av eit milliardkonsern for å utfordre status quo.

Om det syner seg at milliardkonserna verkeleg har villeia oss forbrukarar med priskrigar som i røynda har kriga prisane oppover, fortener dei kvar krone av milliardbøtene dei kan verte sittande att med. Om det skulle syne seg at Konkurransetilsynet ikkje når fram med vurderingane sine, har dei framleis eit ekstra skarpt blikk retta mot bransjen. Det må bransjen leve med.

Vi har fått fleire matkjedeutval og stortingsmeldingar og attpåtil ei lov utan at vi har fått større visse i om konkurransesituasjonen i daglegvarebransjen i Noreg er god eller dårleg. Bransjen har fått drive på på eiga hand altfor lenge.

Eg trur på butikksjefar, kjøpmenn og franchiseeigarar som slit seg i håret over knallharde tilbodskampanjar, prispress og låge marginar. Men eg trur òg på skattelistene som år etter plasserer daglegvarekjedeeigarar på topp. Her må ein gå nokon etter i saumane. Eg vonar Konkurransetilsynet finn alle dei lause trådane og dreg dei fram dit dei høyrer heime – i lyset.

Siri Helle

Siri Helle er journalist og forfattar og fast skribent i Dag og Tid.