Transhumanisme er ein ideologi som vil forbetre mennesket og lette livet med genteknologi og kunstig intelligens. Transhumanistar nøyer seg ikkje med å ville endre menneskets kår ved å skape eit betre samfunn, fremje folkehelsa og utvikle teknikken. Dei vil endre det menneskelege arvematerialet og helst oppheve aldringsprosessen. Dei vil nytte genteknologi, kjemiske middel eller data- og nanoteknologi til å gjere mennesket meir intelligent, sosialt og lukkeleg.

Det høyrest ut som ein dårleg framtidsroman. Men det er ei samtidsforteljing vi alle skriv med på. For ønsker vi ikkje alle at vi sjølve og komande slekter skal ha betre liv enn i dag? Fordi den teknologiske utviklinga vert driven fram av menneskeleg trong til eit behagelegare liv, er transhumanismen ei logisk forlenging av den tekniske, biologiske og medisinske utviklinga.

Til dømes har det lenge vore mogeleg å unnfange og bere fram foster utanfor livmora, og for tidleg fødde kan overleve i kuvøse frå sjette månad. Truleg er det berre eit spørsmål om tid før heile reproduksjonsprosessen kan verte gjennomførd utanfor menneskekroppen. Ein kan då tenkje seg at dette på lengre sikt kan verte det normale viset å «lage born» på. Det er då heller ikkje utenkjeleg at dei som i ei slik framtid likevel sver til naturleg svangerskap og fødsel, vil verte sett på som bakstreverske og barbariske personar.

Utviklinga i transhumanistisk lei vert òg sponsa av sterke kapitalinteresser, og kan komme til å gå fortare enn mange trur, ikkje minst fordi motførestillingane mest er baserte på kjensler, og krev sjølvdisiplin av oss, medan den teknologiske omforminga av livet er støtta av logisk argumentasjon, vert fora med pengar og appellerer til egoismen.

Kulturhistoria

Eit sjeldsynt bidrag til å ta desse problema fram i ljoset, kom i fjor haust frå kyrkjehistorikaren Eivor Andersen Oftestad med boka Vi lager barn – ei kultursoge om korleis barnefødsel har vore betrakta og praktisert i kulturkrinsen vår dei siste fem hundre åra. Det lange perspektivet gir fråstand til saka, og lèt oss sjå forholdet vi har til born og fødsel som ei episk forteljing der vi òg ser linene inn i framtida.

Oftestad deler historia knytt til born opp i tre fasar: den protestantiske kristendomen frå reformasjonen til det moderne frambrotet på 1800-talet, industrisamfunnet, nasjonalismen og sosialdemokratiet fram til 1970-talet og den etterindustrielle, høgteknologiske tida vi no lever i starten av.

I eit slikt kulturhistorisk perspektiv lèt Oftestad hovudsida ved utviklinga stå fram som eit skifte av ansvaret for reproduksjonen. Steg for steg er ansvaret for unnfanging, fødsel og born vorte flytta frå Gud til samfunnet og endeleg til einskildkvinna, der det ligg i dag. Denne individualiseringa har endra statusen til det seksuelle livet og statusen til unnfanging, svangerskap og fødsel.

Den protestantiske kristentrua kravde av menneska at dei innretta seg etter gjeldande normer, ikkje minst i det seksuelle livet. Motytinga var fridom frå ansvar. Barneavlen var menneskets plikt, men Guds ansvar.

Katti Anker Møllers strid frå slutten av 1800-talet av for å gjere moderskap og barnefødsel til ei friviljug, sjølvvald sak, frigjorde moderskapet frå religionen. Der barneavl før hadde vore arbeid for Gud, vart det no til samfunnsarbeid, skriv Oftestad.

Med lova om sjølvbestemd abort i 1978 vart ansvaret for reproduksjonen rive laus frå samfunnet òg, og flytta til den einskilde, gravide kvinna, som utan innblanding frå kyrkje eller stat sjølv avgjorde om ho ville føre fram eit foster til fødsel eller ikkje.

Den etiske glideskalaen

Det ein ser i denne utviklinga, er utskifting av grunnleggjande verds- og menneskebilete. Frå å vere noko heilag og gudgjeve vart fosteret til upersonleg materie, underkasta den absolutte viljen til mora.

Slik definisjon av fosteret som upersonleg materie, kunne gje etisk ryggdekking for ikkje å setje grenser for kva slags inngrep samfunnet vil tillate når det gjeld fosteret og prosessen frå unnfanging til fødsel.

Som vanleg i verdikonservativ argumentasjon peikar Oftestad på den stadige grenseflyttinga etikken kjem inn i når det religiøse tabuet kring provosert abort fell. Fyrst set sosiale normer seg imot «tukling med livet», til dømes i assistert befruktning, seinare i spørsmål som surrogati og forsking på levande foster, men snart må ein gi etter, fordi dei sosiale normene er tufta på kristendommen, som er vorten uthola og marginalisert.

Fordi motførestillingane mot inngrep i fosterprosessen og mot eksperimentering med livet kulturhistorisk er tufta på eit livssyn vil ikkje lenger har, taler logikken brått for å opne for inngrep og eksperiment. Slik ligg vegen open for transhumanismen.

Ryggmargsrefleks

Under det religiøse regimet hadde ikkje mennesket fridom, men det slapp samstundes ansvaret. No har vi fridom. Men truleg er det enno ikkje gått opp for oss at vi dimed òg har fått heile tyngda av ansvaret for korleis det skal gå med samfunnet og mennesket.

Slik vert det fordi det etiske prinsippet om «råderett over eigen kropp» føreset at fosteret ikkje er eit vesen med personleg eksistens, men upersonleg materie. Som ein logisk konsekvens av dette sluttar barnet å vere ei gåve og oppgåve; det vert i staden eit middel, fyrst for nasjonen, dinest for å gjere mora og kanskje faren lukkeleg.

Dette opnar logisk og etisk fyrst for ei avgrensing av talet på born gjennom prevensjon, så for sjølvvald abort. I neste omgang kan det opne for val av kva slags foster som skal førast fram, og endeleg for å forbetre fosteret gjennom kirurgiske, genetiske og teknologiske inngrep. Det vert vanskeleg å sjå kor den etiske grensa går, eller om ein i det heile kan kome med ein logisk grunn til at det går ei grense.

Slik vert det når den etiske målestokken er kva som tener menneska ut frå ein rein nyttefilosofisk lystkalkyle, det vil seie at det moralsk gode vert identifisert med det som gjer livet lettare og lukkelegare for menneska på kort sikt, utan omsyn til langsiktige, tradisjonelle, religiøse og sosiale perspektiv. Enno seier både politikarane og «ryggmargsrefleksen» hos dei fleste av oss nei til ei ekstrem utvikling av vitskapleg eksperimentering med mennesket.

Krafta i logikken

Men argumentativt slit motstanden, om han ikkje held oppgjer med nytte- og lystfilosofien vi dyrkar både medvite og umedvite. Dette vert understreka av den logiske krafta i utviklinga etter at sjølvbestemt abort vart vedteke på 1970-talet, humanistisk motivert i einskildkvinnas fridom. Neste steg var assistert befruktning, like humanistisk motivert i lidinga til dei barnlause. Herfrå gjekk utviklinga av seg sjølv til assistert befruktning med donorar, fyrst av sæd, så av egg, så dobbeltdonasjon av begge delar. Dimed vart unnfanginga flytta ut av kvinnekroppen, løyst frå dei biologiske foreldra og den sosiale ramma ekteskapet utgjer.

Ein fekk ikkje berre tidlege foster eller befrukta egg ein kunne plassere i ei livmor, det vil seie fosterdonasjon, men òg «overskotsfoster» ein kan forske på. Parallelt utvikla ein metodar til fosterdiagnose som kunne avsløre genetiske skader eller sjukdomar hos foster, slik at motiva for abort vart utvida frå det å ikkje ville ha born, til å ville ha berre friske born. Ein kunne få «selektiv abort» for å ta vekk overskotsfoster eller tvillingfoster for dei som vil ha færre born, og det vart mogleg å leige eller låne livmor hos ein tredjepart for å skaffe seg ungar ein ikkje sjølv kunne få på vanleg vis.

Kvart steg i denne utviklinga vert underbygt med humanisme: Det er ille for born å verte fødde av ei mor som ikkje ynskjer born, difor er abort eit gode for barnet som vert abortert, òg når det er snakk om selektiv abort. Det er ei lukke for foreldra som ikkje kan få born, likevel å få born ved hjelp av vitskapen, difor er sæd- og eggdonasjon noko godt og humanistisk, og så bortetter.

Folketeknokratiet

Det er lett å sjå at dette går rake vegen vidare til humanistisk argumentasjon for kunstig befrukting eller surrogati for einslege, og til å sjå det etisk høgverdige og humanistiske i genetisk manipulasjon av fosteret, for kven vil ikkje ha eit friskt, fagert og intelligent barn? Kven kan vere umenneskeleg nok til å lage born med heilt unaudsynte feil og manglar? Må ikkje samfunnet i humanitetens namn krevje at alle foster vert skanna, korrigerte eller fjerna etter eit nærare bestemt, humanistisk regelverk?

Dei borna som under eit slikt hypotetisk folketeknokrati trass alt vert fødde, ville då vere «bestilte» ved at ein valde vekk uønskte tilstandar, kjønn og tal; dessutan ville dei vere vitskapleg konstruerte gjennom genetiske og teknologiske inngrep.

Dette bestilte og konstruerte mennesket ville berre i det ytre likne mennesket slik vi kjenner det i dag. Det ville vere utan liding og konflikt, utan lagnad og eige liv, bortanfor all tru, von og kjærleik, og difor òg frårøva løna det la ut på den lange reisa for å vinne, nemleg den fulle fridomen.

Kaj Skagen