Kommentar

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Alt frå starten av likte eg ikkje ideen om faktisk.no. Då det i mars 2017 vart kunngjort at dei store mediehusa i Noreg skulle gå saman om å finansiera ein nettstad som skulle sjekka fakta i norske media og i det norske ordskiftet, vart eg spurd av Klassekampen kva eg meinte. Eg sa det var ein dårleg idé, at det var å setja ut eit arbeid mediehusa sjølv burde gjennomføra, og at det viktigaste ei avis hadde, var integriteten. Og integritet set ein ikkje ut på tilbod. Sagt på ein enklare måte: Eg meinte at mediehusa heller burde nytta pengane på å sjekka eigne fakta. Eg sa òg, utan at eg vart sitert på det, at eg rekna med at sidan dei alt hadde rekruttert ein redaktør frå Dagbladet, Kristoffer Egeberg, kom faktisk.no til å verta en del av den vanlege liberale venstresideagendaen.

Eg meiner framleis at mediehusa burde ha nytta pengane på eigne publikasjonar, og mistanken om slagside til venstre vart snøgt styrkt. Sumaren 2017, like etter oppstarten, fann faktisk.no ut at dei ville sjekka ei utsegn Siv Jensen hadde kome med i mars same året: «Den største veksten – etter at vi har tapt 50.000 arbeidsplasser i oljerelatert industri – har kommet i privat næringsliv.» For å visa at leiaren i Frp tok feil, sjekka nettstaden nettoveksten i sysselsetjing mellom 2013 og 2016. Ja, den synte at offentleg forvalting hadde stått for 60 prosent av veksten, dimed stempla faktisk.no utsegna til Jensen som «faktisk helt feil».

Problemet var berre at Jensen snakka om veksten etter oljekrisa. Både SSB og professor Einar Lie rykte då ut og sa at Jensen nok hadde rett. For etter tapet av 50.000 arbeidsplassar i oljebransjen hadde desse vorte kompensert med nye og andre arbeidsplassar i det private. Egeberg stod på sitt, i det minste korrigerte han aldri «helt feil»-påstanden på nettsida. Det er generelt aldri særleg lurt å utfordra faktainnhaldet i det ein finansminister seier. Jensen hadde eit heilt finansdepartement som faktasjekkar.

Vindfilm

Eg har sjølvsagt ikkje forska på kva faktisk.no har drive på med, men eg har vore innom med ujamne mellomrom. For eit par veker sidan vart eg ekstra nyfiken då eg såg at det oppstod ein debatt i fagbladet Journalisten om ein antivindkraftfilm som heiter Økonomibløffen. Ein av personane bak filmen var ein geofysikar som har arbeidd i energifeltet. No protesterte han, og slike plar kunna tal. Det synte seg at faktisk.no hadde laga ein lengre sjekk av filmen under overskrifta «Viral vindkraft-video er full av feil». Filmskaparane hevda på si side at granskinga til faktisk.no var full av feil. Eg vil dvela litt med denne «faktasjekken», for å visa kor gale det kan gå. Ja, eg har sett filmen, og ja, eg meiner det kan vera gode grunnar til å sjekka tala som kjem fram der, men òg at filmskaparane har fleire gode poeng.

Egeberg har i eit svarinnlegg avvist kritikken. Og det skal Egeberg få ros for: Når faktisk.no endrar noko i ei tekst, fortel dei under saka kva dei har endra. Dei har endra mykje. Mellom anna skriv dei dette om elsertifikata, som til og med 2021 og femten år etter utbygginga går til slikt som vindkraft på Fosen: «Mellomtittelen ’Ikke et redskap for mer vindkraft’ er justert til det mer dekkende ’Ikke kun et redskap for mer vindkraft’.» Elsertifikata er sjølvsagt ein reiskap for meir vindkraft, per 1. april i år var det anten bygd ut eller under bygging knapt 16 TWh vindkraft, seier regjeringa, som i stortingsmeldinga om vind skriv: «Vi har svært gode vindressurser og vår regulerbare vannkraft er gunstig for vindkraften.» Det er nett dette at subsidieordninga går ut i 2021, som har ført til at vindselskapa har det så travelt med å få opp mange vindturbinar i desse tider. Og som vi ser: Dei to mellomoverskriftene til faktisk.no seier to heilt ulike ting, og dette kallar dei ei justering.

Ei anna retting er denne: «Rettet fra MW (megawatt) til MWh (megawattime) i forklaringen av hvordan elsertifikater tildeles produsenter av ny fornybar kraft.» Her viser rettinga at faktisk.no ikkje forstod dei heilt grunnleggjande omgrepa i kraftproduksjon då dei skreiv saka. Megawatt seier noko om kor stor motoren er. Her blanda dei utgangspunktet effekt og sluttproduktet, straumproduksjonen.

Feil på feil

Artikkelen til faktisk.no har for mange feil og mistydingar. «Påstanden om at Fosen-linjen er en skjult subsidie til vindkraften er med andre ord klart feilaktig», skriv dei til dømes. Men utbyggjarane på Fosen får de facto gratis nett, noko som sjølvsagt er ein subsidie. Det er vi andre som betaler. NVE har no endra regelverket slik at om utbygginga på Fosen hadde skjedd etter juli 2022, måtte utbyggjarane ha betalt 50 prosent av nettet. NVE reduserer med andre ord subsidiar som faktisk.no hevdar ikkje eksisterer. Det er tydeleg i artikkelen at dei ikkje forstår skilnaden på samfunnsøkonomi og bedriftsøkonomi, og når dei kjem inn på omgrepet «balansekraft» og kva filmskaparane vil ha fram der, går det heilt i ball for dei.

Det banale poenget til filmskaparane er at det ikkje går an å selja den utstabile vindkrafta i Noreg utan at magasinkrafta er der, eller som regjeringa altså skriv: «(V)år regulerbare vannkraft er gunstig for vindkraften.» Både industrien og vi andre treng straum heile tida, men vind kan berre gje det av og til. Tilgangen til «backup» og støtte frå magasinkraft får vindselskapa gratis. Det går faktisk – ja, medviten bruk av ordet – ikkje an å laga vindkraft utan at nokon stiller opp og tek straumansvaret i dei periodane vinden ikkje blæs.

Poenget til filmskaparane kan illustrerast med dei store batteriprosjekta som no er på beddingen i store delar av verda. Desse batteria skal lagra mellom anna vindkraft. Nokon må betala for denne lagringskapasiteten. Vindkraftprodusentane i Noreg slepp takk vera magasinkraft å betala for lagring av det dei lagar. No er det ikkje nødvendigvis slik at dei som har magasinkraft, automatisk taper på å vera reservebatteri for vindkraft, det kjem an på kor godt nettet er ut og inn av område og over til utlandet. Men i alle høve har Stortinget laga eit økonomisk system som har gjort det meir lønsamt å byggja ut vindkraft enn å forbetra produksjonen av magasinkraft, som vindkrafta er avhengig av for å kunna eksistera. Faktisk.no har ikkje forstått kva programskaparane og intervjuobjekta prøver å seia om denne balansen. Dei rotar seg bort i eit resonnement om spenning i nettet. Her vert det tydeleg at faktisk.no ikkje har folk som verkeleg kan energi og økonomi. Om dei hadde hatt slike, ville ikkje kritikken av vindfilmen, eller for den del Siv Jensen, ha vorte publisert i den forma han fekk.

Øl og vin

Eg vart såpass fascinert av denne vindsaka at eg gjekk attende og sjekka gamle saker. Dei har mellom anna funne ut at påstanden «øl og vin blir fin, vin og øl blir krøll» vert feil. Ok, det er sikkert meint som ei artig sak, men var det nokon som trudde noko anna? Likevel vert forskarane intervjua: «Det er alkoholen som er årsaken til bakfylla. Graden av bakfullhet bestemmes av mengden alkohol som drikkes, uavhengig av type eller rekkefølge.» Då veit vi det.

Men meir påtakeleg enn artigsakene er det eg meiner er ei politisk slagside. Vi får til dømes vita at Carl I. Hagen har sagt fylgjande: «Det har vært en del eldre i Oslo som har reagert på at det har kommet hjemmehjelpere som har politiske eller religiøse symboler, som regel har det vært klager på hijab.» Grunnlaget for denne påstaden, seier Hagen til faktisk.no, er: «Jeg har mottatt en rekke telefoner fra berørte og pårørende, men avkrever ikke identifikasjon når de samtidig sier de ikke vil stå frem fordi da blir de hengt ut som rasister.»

Kva gjer faktisk.no? Dei ringjer Oslo kommune og spør dei kor mange klager bydelane har fått. Svaret er at kommunen ikkje har registrert slike formelle klager. Men faktisk.no kan ikkje vita kva slags telefonar Hagen har fått. Ja, Hagen toler garantert denne typen kritikk, men når faktisk.no går etter Hagen på denne måten og har sjekka Hege Storhaug over ti gonger, danar det seg eit mønster, og det er at dei vil slå ned på islam- og innvandringskritikk.

Ja, det er heilt sikkert ein del feil i det Siv Jensen, Carl I. Hagen og innvandrings- og vindmotstandarar seier. Men for meg er det etter ei punktgjennomlesing av kva faktisk.no skriv, mykje som tyder på at dei i ein del tilfelle ikkje har nok innsikt i det dei skriv om, og at dei ikkje greier å skilja mellom kva som er ein påstand, og kva som er eit faktum – og i tillegg råkar politisk skeivt. Det er på eit vis forståeleg, dei er ikkje mange nok og vantar ekspertise på mange felt. Små miljø utviklar ofte ein gruppementalitet. Faktisk.no endar for ofte som noko anna enn det dei i utgangspunktet skulle vera: eit miljø som skulle sjekka faktapåstandar og såkalla «fake news». Resultatet av det faktisk.no held på med, er at personar vert diskrediterte, særleg dei redaksjonen ser ut til å meina høyrer til på feil side.

Nazistar og klima

I februar i år, under overskrifta «Hvem styrer egentlig ’Folkeopprøret mot klimahysteriet’», ei stor Facebook-gruppe, fann faktisk.no ut at grunnleggjaren hadde kalla muslimar for «vår tids nazistar». Ja, det kunne ha vore ei god sak for ei avis, og ja, det verkar som om fleire av dei som står bak gruppa, er utrivelege menneske. Men er dette faktasjekk?

Det som derimot er fakta, er at gruppa då hadde 144.000 medlemer, og svært mange var fortvila over til dømes vindturbinar. Dei nytta sida til å lufta frustrasjonane i ein fellesskap. Det er vanskeleg å tolka artikkelen som noko anna enn ein freistnad på delegitimera ei nokså stor gruppe av den norske folkesetnaden. Nei, det er sjølvsagt totalt historielaust å kalla muslimar nazistar, men det kan vera at vedkomande hadde rett i noko av det han hevda om klimapolitikk. Faktisk.no burde læra seg å skilja mellom mannen og ballen, fakta og synspunkt. Sjølv om Quisling var for gym i skulen, må ikkje vi andre vera mot gym i skulen.

Mitt største problem med faktisk.no er at eg ikkje ser at nettstaden tener til noko godt. Om ein sjekkar kva innvandringskritiske nettstadar skriv om faktisk.no, har dei hamna i same kategori som dei mediehusa dei var meint å sjekka: Dei er fienden. Når dei går etter einskildindivid så ofte, og ringjer Oslo kommune for å sjekka om Carl I. Hagen har rett i påstandar han har fått frå privatpersonar, skapar dei berre endå meir splid. Dei meiner sikkert ikkje noko vondt når dei går gjennom utsegner frå vindkraftmotstandarar, men dei får det ikkje til. Dei skulle sjekka falske nyhende, men dei har no vorte ein del av det segmentet som vert skulda for nettopp falske nyhende. Dei vil godt, men resultatet vert feil. Ingen vindkraftmotstandar vil lita på faktisk.no etter det dei har skrive om vindfilmen.

Så kan ein spørja om ikkje ei nettside som sjekkar faktapåstandar, likevel kan føra noko godt med seg? Ja, men ei slik nettside må drivast av folk som verkeleg kan ulike fagfelt og ikkje bryr seg om å vinkla saker slik faktisk.no gjer. Vinkling er ikkje faktasjekk, men journalistikk, og det har vi alt aviser til. Dessutan må ei slik nettside sjekka alle sider systematisk og på basis av faste kriterium. Men sånt kostar store pengar og krev noko heilt anna enn faktisk.no. No bør eigarane løyva pengar til ei forskargruppe som systematisk kan gå gjennom det faktisk.no har halde på med dei siste tre åra. Min kommentar er basert på eit inntrykk og kan sjølvsagt ikkje nyttast som forsking. Få fakta på bordet.

Jon Hustad