Det har tatt åtte år frå det såkalla matmaktutvalet peika på trongen for å lovregulere ein maktsjuk daglegvarebransje i 2011, til ei slik lov vart send på høyring i vår.

I løpet av dei åra har fire daglegvarekjeder vorte til tre, og maktkonsentrasjonen har knappast vorte mindre: Dei tre, Norgesgruppen, Coop og Reitangruppen, håvar inn inntektene av 99,9 prosent av all daglegvarehandel i Noreg. Dette er urovekkande, ifylgje Konkurransetilsynet: ikkje nødvendigvis at nokon er så stor, men at det er så forbaska vanskeleg å vere liten. Det er allment kjent at det er tilnærma umogleg å utfordre dei tre store.

Trass i fleire utval, NOU-ar og mindre utgreiingar som mellom anna har funne for høge prisar og for dårleg utval (prisar på mat i Noreg kan ligge så mykje som 60 prosent over EU-nivået, og utvalet er berre halvparten av det i svenske butikkar), avslørande TV-dokumentarar og ei spesialgruppe hjå Konkurransetilsynet som såg seg nøydd til å gå til razzia for å sikre seg dokument hjå alle tre kjedene, har ein ikkje kome nærare svar på kvifor norsk daglegvarebransje fungerer så dårleg: Ligg problemet i kjedemakta på toppen? Er det i det løynde grossistleddet? I landbrukspolitikken? Eller er det for høg konsentrasjon i leverandørleddet, der tre leverandørar er målt til å ha over 60 prosent av marknaden?

Usamde om formål

Vel. No er ho her: Lov om god handelsskikk skal leggast fram for Stortinget før jul.

No har ein altså endeleg kome fram til korleis ein skal hanskast med bransjen som har fått styre seg sjølv altfor lenge.

I høyringsutkastet er ein framleis ikkje samd om kva formål lova skal ha. Hovudframlegget lèt lova «bidra til økt forbrukervelferd», og definerer ordet som «velferd for sluttkunder gjennom lave priser, høy kvalitet, bredt vareutvalg og høy grad av tilgjengelighet».

Den alternative formuleringa lyder slik: «Loven skal bidra til effektiv bruk av samfunnets ressurser ved å hindre uredelighet og vilkårlighet i kontraktsforhold mellom næringsdrivende i dagligvaresektoren. Ved håndheving av loven skal det tas særlig hensyn til forbrukernes interesser.»

Forbrukar for kva?

Skilnaden er interessant: Kven sine interesser skal sikrast mest i lova – forbrukarane, samfunnet eller konkurransen i seg sjølv?

Kvifor treng vi ei særleg lov for daglegvarebransjen? «Målet med loven er ryddigere forhandlinger og mer forutsigbare avtaler. Vi ønsker bedre utvalg i dagligvarebutikkene og lavere priser til forbrukerne», uttalte næringsminister Torbjørn Røe Isaksen (H) i pressemeldinga då lova vart send på høyring i april.

Ministeren har heile tida halde forbrukarfana høgt. Det same gjer mellom anna Forbrukarrådet i høyringssvaret, og omsynet til oss som handlar kjem til syne i begge utkasta til formålstekst. Men kva er «forbrukernes interesser»?

Meir enn berre mett

Mat er ikkje kva som helst slags vare. For det fyrste må absolutt alle i Noreg kjøpe mat. Vi kan ikkje ha kjøpestopp på mat, slik stadig fleire har på klede. Vi kan heller ikkje kjøpe denne vara brukt.

Kva vi et, spelar dessutan ei stor rolle både for landskap, biologisk mangfald, dyrevelferd og økosystempleie og for kor og korleis vi bur kringom i landet. Få næringar er meir desentraliserte enn landbruk, fiskeri og matvareindustri.

Dette – kombinasjonen av spreidd busetnad og at mat er noko vi ikkje kjem utanom å handle jamleg – gjer noko med konkurransesituasjonen:

Eg skulle gjerne sett ei undersøking om kor stor del av Noreg som i praksis ikkje kan velje mellom fleire daglegvarekjeder når dei handlar i kvardagen.

Det vi treng

Ser vi slik på det, er interessa til forbrukarane monaleg mykje breiare enn lågare prisar og betre utval. (Kva tyder eigentleg betre utval? Fleire variantar av mjølkesjokolade i kjeks og kjeks i mjølkesjokolade?)

Interessa til forbrukarane ville vere ein butikk der prisane spegla kostnadene. Der det var mogleg å sjå samanhengen mellom pris og kvalitet og kva det er som gjer at ein variant av ei vare kostar meir enn ei anna. Der skilnadene i landet vårt kom fram i hyllene, og der utval var meir enn to variantar av same jordbærsyltetøy til ulik pris (ja, det finst).

Slik er det ikkje i dag. Korleis kan vi til dømes leve med at alle klagar over kor dyr maten er, medan ingen innrømmer at dei tener pengar på han? Sjølv om skattelistene Nationen slo opp tysdag, tydeleg syner kven som til sjuande og sist sit att med mest på konto?

Slappe tiltak

Så å seie ingen av desse problema vert løyste dersom framlegget til lov om god handelsskikk vert vedteke.

Eg er ikkje jurist, men sjeldan har eg lese ein meir inkje­seiande lovtekst enn framlegget til lov om god handelsskikk. Krav til skriftlege kontraktar, oppseiingstid på avlisting og oppretting av eit eige kontrolltilsyn er puslete tiltak om vi jamfører med kor kompliserte problema i næringa er.

Tiltak som var på blokka i forkant av lovarbeidet, var mellom anna forbod mot ulike prisar – fleire prisar på same vare – og forbod mot å selje mat med tap. Vi treng ikkje gå lenger enn til EU for å finne slike tiltak gjennomførte.

Kvifor klarer vi det ikkje her heime? Truleg heng det saman med at pris oftast trumfar alt anna så fort det er snakk om mat og matvarer. At vi i søkkrike Noreg stadig ikkje klarer å sette pris på kvalitet, tradisjon og reelt mangfald, er ikkje anna enn trist.

Siri Helle er journalist og fast skribent i Dag og Tid.