Sommaren er her – og med han sommarferien. To månader med skulefri – og for stadig fleire, to månader med lange, late morgonar, lange, late dagar og lange, late kveldar og netter.

For stadig færre norske ungdommar har sommarjobb. Medan tre av fire 17-åringar hadde sommarjobb på nittitalet, var berre éin av fem under 25 år i jobb dei same månadene i 2018. Pandemien har synleggjort kor dårlege vi er til å tilby unge den fyrste jobben deira – og kor lite interesserte mange av dei same unge er i å ta sesongarbeid som er litt eller til og med temmeleg langt unna det dei på sikt kan tenke seg å arbeide med. Problemet er likevel mykje større enn eit par sesongar med stengde sesongarbeidargrenser.

Problemet er systemisk og overgripande. For ikkje berre er det stadig vanskelegare å motivere unge som har nok pengar på bankkontoen og ferieturar betalte av foreldra, til i staden stå tidleg opp og gå på jobb. Det blir òg stadig vanskelegare for dei ungdommane som anten treng pengane eller ser verdien i å ha noko nyttig å gå til også i juli og august, å få den jobben.

Global konkurranse

Årsakene er om lag like samansette, men éi peikar seg likevel ut: global konkurranse. Det er ikkje lett å vere ung, usikker syttenåring og skulle konkurrere om jobbar med importert arbeidskraft med erfaring frå før syttenåringen vart fødd, og monaleg lågare krav til løns- og arbeidsforhold enn dei unge har fått fortalt frå foreldre og LO-patrulje at dei bør stille.

Kor mange jobbavslag skal ein syttenåring tole før det er lov å verte motlaus og gje opp? Eg meiner vi skal syne forståing for at sjansen til å få seg sommarjobb, særleg om ein ikkje har gode kontaktar eller jobb i familien, kan synast så liten at det er lett å gje opp før ein har prøvd.

Men det inneber diverre ikkje at vi kan skyve alt ansvaret over på arbeidstakarar som ikkje vågar å satse på norsk ungdom. For tenk deg at du er jordbærbonde. Du veit at du har tusenvis av jordbær som vert modne i eit kort tidsrom, dei er heile inntekta di og du er heilt avhengig av at dei vert plukka når dei skal, som dei skal. Du kan velje å tilsette ungdom frå bygda, men dei kan berre jobbe nokre få veker i løpet av sommaren, for fyrst skal dei på festival og så på hytta. Og dei har aldri gjort dette arbeidet før og veit ikkje korleis dei kjem til å klare det. Eller ein kan tilsette vaksne som lovar å jobbe heile sesongen, som kanskje ikkje elskar jordbærplukking, men treng pengane og jobben og har synt før at dei verkeleg står på for å få avlinga i hus. Kven ville du valt?

Tenk deg at du er hotelleigar med same problemstilling – kanskje 90 prosent av omsetninga kjem i desse to månadene, alt er utselt og det er eit vanvittig press på drifta, alt må gå saumlaust. Kva ville du gjort?

Sommarjobbidrag

Ungdom treng å få prøve seg i arbeidslivet. Er det noko som er sikkert, er det at all arbeidserfaring er god arbeidserfaring (innan forsvarlege rammer, så klart). Å klare ein sommarjobb gjev meistringskjensle, pengar i kassen og ei forståing for korleis samfunnet heng saman, og kva det vil seie å bidra til det, på ein måte få andre erfaringar kan måle seg med. Å ta ifrå ungdommane våre sjansen til å få slik erfaring er grov ris til eige samfunns bak. Men dette er altså nettopp det – eit samfunnsproblem. Vi kan ikkje gje hardt pressa næringar ansvaret for å sysselsette ungdommen vår åleine.

Vi må bidra. Og med «vi» meiner eg i dette tilfellet det offentlege. Mange kommunar gjer det alt – mellom anna min kommune, Askvoll, som tilbyr ungdom over 16 år arbeid i åtte veker med oppgåver som vedlikehald av bygningar og grøntareal. Det er bra. Men kan vi òg gjere det lettare for private næringar å satse på nye, lokale krefter?

I dag får verksemder som tek inn lærlingar, eit lærlingtilskot frå staten. Ikkje nok til å dekke løn og utgifter, men eit bidrag. Kva med å vurdere noko liknande for verksemder som tek inn lokale ferievikarar og sesongarbeidskraft?

Eg veit kva du tenkjer: Det er kanskje ein vakker tanke, men så lenge vi er bundne opp av EØS-avtalen, lèt det seg ikkje gjennomføre, og kva med alt byråkratiet kring fordelinga?

Ja, hindera står i kø om vi vel å sjå slik på det. Men EØS-avtalen har smetthol, som at landbruksstøtte er unnateke, og stønad i det offentlege utdanningssystemet. Er ein usikker, kan ein søka ESA om unntak. Og byråkrati må vi unngå, kanskje ved å halde tiltaka så lokale og lågterskla som mogleg – innanfor kommunane, til dømes.

Både og

Eg meiner heller ikkje at vi ikkje skal opne for importert arbeidskraft i sommarmånadene. Det er verken realistisk eller ynskjeleg. Norsk sommarferie er lang, men ikkje lang nok til å dekke sesongen på norske åkrar og bærfelt, og norske ungdommar er mange, men ikkje mange nok til å plukke alle jordbær, dekke alle hotellfrukostbord eller selje alle troll på Karl Johan.

Men eg meiner at når vi no som samfunn har sett oss i ein situasjon der vår eigen ungdom har vorte dei minst attraktive arbeidstakarane på marknaden, har vi som samfunn eit arbeid for å bidra til å hjelpe dei å få dei jobbane.

Så vert det opp til dei unge sjølve kor langvarig ordninga vert. For ho avheng fyrst og fremst av at ho vert brukt, og då må gutar og jenter kome seg opp av hengekøyene, legge vekk skjermane og kome seg inn i støvlane og uniformene. Det vert tøft, men berre motstand gjer sterk – og vi såkalla vaksne, vi må heie det vi greier.

For om vi tenker attende – er det ikkje desse jobbane vi hugsar best? Ville vi ikkje ha vore andre menneske i dag utan dei?

Siri Helle

Siri Helle er forfattar og journalist og fast skribent i Dag og Tid.