KOMMENTAR

«Senterpartiet vil bygge samfunnet nedenfra. Vi vil arbeide for et samfunn der mennesker kan utvikle seg fritt.» Slik opnar gjeldande verdiprogram for Senterpartiet. Det minner meg sterkt om 1970-åra og Bjørn Unnebergs «sosialisme for utkantproletarer». Unneberg og mange i Sp såg for seg ei form for lokalt samhald der tautrekkinga mellom ulike interesser i eit anarkisk spel skulle gje føremoner for alle. Og ein arv er det vel at Sp er nest største ordførarpartiet – etter Ap, som no har om lag ti fleire.

Unnebergianismen var fascinerande for ungdom på den tida og lokka dei inn i Populistiske arbeidsgrupper. Då var populisme eit ord for folkeleg samarbeid og lokalt engasjement om miljø og sunn framtid, gjerne overnasjonalt. Så tverrsnudde partiet under Dagfinn Vårvik til å bli konservativt og ikkje-globalistisk igjen.

Kontrast

Distriktspolitikken stod alltid i kontrast til midla for å halde distrikta oppe, med effektivisering og lokal sentralisering. Ikkje berre industri og tenesteyting har gjennomlidd den utviklinga. Sidan 1970 er godt over 120.000 gardsbruk lagde ned. Jordbruksarealet er no knappe ti millionar dekar. No opplever mange bønder, fiskarar og grønsaksdyrkarar ei grense for effektiviseringa: Utgiftene i Noreg er høge, produksjonsutstyret dyrt og drifta arbeidsintensiv. Såleis ryk 1000 gardsbruk over ende i året. Dette merkar ein i tenestetilbod og skatteinngang til kommunane.

Arbeidarpartiet har gjeve opp distriktspolitikken. Dei argumenterer mot, men røystar for delprivatisering; dei lagar forlik i Stortinget som bind dei opp til sentrale løysingar; dei stør stivnakka new public management-løysingar i helseføretak og så bortetter. Såleis oppstår det paradokset at i Ap-leiinga i dag har tre av fire vakse opp i små distriktskommunar; den eine nestleiaren kjem frå ein arbeidarklassefamilie, den andre har bakgrunn som gardbrukar og lastebilsjåfør. Ein skulle tru dette gav Ap tillit i distrikta, men det ser ikkje ut til at den distriktskompetansen desse representerer, gjev utslag.

Lokkande retorikk

Så alt medan politikarar, medium og byråkratar talar om «de der ute i distriktene», noko som grønergrar mange av oss som bur nord for Lillestrøm og vest for Drammen, har Trygve Slagsvold Vedum, Sandra Borch og andre Sp-folk funne ein retorikk som fungerer lokkande – han kjem liksom frå «inne i distriktene».

Sp-retorikken er ein mild variant av Trump-demagogien. Norske motpartar til rednecks, folk med truga arbeidsplassar «i distriktene», fiskarar, bønder, småverksemdsleiarar, arbeidstakarar i alt som ikkje er digert: Kom til Sp, og de skal få gehør. Ulven skal haldast vekke, olja skal halde fram til ho blir grøn, landbruksjord skal vernast, sosiale bustader skal byggjast landleg, og vi skal kanskje ut av EØS.

Ap er vel grøne av misunning; slik språkbruk matchar dei ikkje. Bønder har såleis alltid vore «aliens» for Ap, tuftekallar som står i vegen for eitkvart. Mantraet om effektivitet har Ap tvinga igjennom overalt, i utdanning, i primærnæringane, i helsestellet.

Det er gått lange politiske år sidan Ap og Sp styrte landet saman med SV. Men i deira åtte år kom ordningar til som ergrar folk og har gjort veljarane fjernare frå politikarkontakten: direktorat, stiftingar, føretak og så bortetter. Kva skil så dei to partia?

Praktisk sperre

Sp flørtar med å vere antiglobalistisk og talar meir om sjølvberging og klima enn på lenge. Ap framhevar overnasjonale løysingar. For dei båe er det logiske og praktiske sperrer for at retorikken heng i hop. Sp vil sjølvsagt ikkje sperre oss inne og tvinge oss til å ete fisk fem dagar i veka, gå over til å bruke fôrkorn til folkemat og fjerne svinehaldet, som er tungt avhengig av import. Så skal vi ikkje vere med i EØS, må vi jamt reforhandle nye handelsavtalar ut frå svingingar i verdsøkonomien.

I ei tid då utanverda på så mange måtar verkar trugande – klimakrise, krav om å ta frå oss oljen, korona med importkostnader – verkar Sp og Vedums retorikk forførande. Det gjer han dels av di han er absurd og ei mildare utgåve av Trumps retorikk i USA, men med liknande paradoksale føresetnader.

Forgjengarane sidan tidleg på 2000-talet, som Åslaug Haga, Lars Peder Brekk og Liv Navarsete, klarte aldri å leve i paradokset og tappe den populistiske ressursen. No verkar det derimot ved fyrste augnekast konsistent å love ny verksemd, fullt opp med lokale tenester og å sikre busetnad alle stader – medan effektiviseringa er beinhard og ikkje toler avvik.

Ny situasjon

At Sp og Ap kan kome i posisjon til å danne regjering åleine, skaper ein situasjon i norsk politikk som aldri har eksistert tidlegare. Det gamle primærnæringspartiet møter det gamle industrireisingspartiet til dyst, men også til mogleg utforming av ny fellespolitikk. Sp og Ap kan i prinsippet setje seg ned saman for å finne ut av kva som er umisseleg hjå kvar av dei, kva for paradoks dei lever med og må løyse opp i, og om der kan førekome ei arbeidsdeling til fornying av gamle problemstillingar.

Vedums lite sjølvhøgtidelege stil er eitt, men han kjenner og nemner òg, på Gerhardsen-maner, lokale slitarar og familiane deira. Slik har han vunne truverd i eit land der resten av politikarane har skaffa seg ein mekanisk upersonleg First House-retorikk. Slik dunkar han ut den opplagt fagleg dyktigare Støre. Når no Vedums glade lått slett ikkje har stilna, så vil eg seie meg samd med Gro i siste Ole Torp-programmet: «Husk å smile litt innimellom, da, Jonas.» Eg legg til: Især når du er «inne i distriktene våre».

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.