«Hva skal vi leve av», spurde Torbjørn Røe Isaksen i eit mykje lese Facebook-innlegg nyleg: Kva skal vi leve av om omsyn til naturen sperrar for sjansane til å leve av norsk natur, skog, vindkraft, vasskraft, gruvedrift og industri?

Om spørsmålet er altfor enkelt, ja, nesten naivt, og stiller seg lageleg til for hogg frå alle landets miljø- og berekraftsorganisasjonar, er det liv laga. Men det er òg verdt å stille på ein annan måte: Kven skal leve av norsk skog, vindkraft, vasskraft, mineralressursar og industri?

Nokon bygde Noreg ved å sørge for at goda naturressursane gav oss, vart verande i landet. No er 16 av dei 18 vindparkane som skal vere i drift innan 2020, heilt eller delvis utanlandsk eigde. Det tyske investeringsfondet Aquila Capital eigde i 2017 90 småkraftverk (vasskraftverk med installert effekt på mellom ein og ti MW) i Noreg, med konsesjon på 100 til.

Kven vil jobbe i gruve?

Førre veke fekk det norske selskapet Nussir løyve til å starte kopargruve i fjellområdet med same namn. Medan prosjektet har fått mest merksemd for fjorddeponiet, jublar politikarar, fagforbund og andre i samfunnet kring Repparfjorden over 150 arbeidsplassar.

Og kopargruva kan sjølvsagt ende med 150 fast tilsette som alle slår seg ned samen med familien i Kvalsund eller i det minste i kringliggande område, får skattesetel og sender born i barnehage og handlar i lokalbutikken og har ektefelle i full jobb som går på dugnad i idrettslaget og stiller på liste til kommunevalet.

Men det kan òg ende med ein brakkerigg og fulle flyavgangar til Oslo og vidare ut av landet og inn att annankvar månad eller der omkring. For kor mange nordmenn vil arbeide for dei lønningane til dømes austeuropeiske arbeidarar vil godta?

Tariffavtalane i mineralnæringa er ikkje allmenngjorde. Det kunne dei vore. Det ville vore eit døme på politisk vilje til å styre kven som skal sitte att med kronene og øra etter det som i beste fall må kunne kallast eit økologisk eksperiment. For det er vel trass i alt difor vi gjer det – for å bygge samfunn kring gruveverksemda?

Vi er ikkje gode nok

Vi lever i eit kunnskapssamfunn. Sjølv i ei så fysisk verd som mineralverda handlar mykje om kunnskap – om teknologi, kven som har han, utviklar han, meistrar han.

Nokre hundre mil sør for Nussirfjellet ligg Engebøfjellet. Her er det òg planar om ei gruve: Selskapet Nordic Mining har sett himmel og jord i rørsle for å få vinne ut minerala rutil og granat. Men Nordic Mining vil ikkje drive gruva sjølv: I 2017 selde dei granatproduksjonen til amerikanske The Barton Group, og for nokre veker sidan skreiv dei intensjonsavtale om å selje delar av rutilproduksjonen til «et velrenommert japansk handelshus», ifylgje Finansavisen.

Vi er tydelegvis verken gode nok eller kapitalsterke nok til å drive gruvedrift sjølve. Vi er ikkje gode nok til å drive vasskraftverk heller, det er i alle høve ikkje lønsamt å drive småkraftverk kvar for seg i Noreg for tida: Kraftverka Aquila Capital og andre internasjonale investeringsselskapa investerer i, er i stor grad kraftverk dei tidlegare eigarane – om det no er grendelag eller lokale kraftselskap – ikkje klarer å få økonomi i.

Vi sel vasskrafta vår – til prisen ho har i dag. Kva verdi vil krafta ha i framtida? Vil grøn energi verte mindre eller meir verd? Kven skal hente ut denne meirverdien? Kva med kraftkrevjande industri – no kjøper Facebook og BitCoin opp energi frå heile vindkraftanlegg, vil norske hjørnesteinsverksemder kunne konkurrere?

På vasskraft er det i det minste grunnrenteskatt, om han enn er på langt nær så stor som på olje. På mineralar og vind hentar vi ikkje eingong ut det – sjølv om begge må seiast å vere ressursar som utløyser grunnrente.

På tide å utfordre EØS

«Det vil være samfunnsøkonomisk irrasjonelt dersom Norge lar utenlandske konserner kjøpe opp vår vannkraft», skreiv Kåre Willoch i Aftenposten i 2005, og synte til at eit bedriftsøkonomisk lønsamt sal kan vere samfunnsøkonomisk uheldig: Inntekta naturressursar kan gje i framtida, bør få større vekt enn ho no har i bedriftsøkonomiske reknestykke.

Å selje naturressursar ut av landet er ikkje det same som at dei er tapte for godt: Framleis tener vi pengar på dei. Men eigarskap er meir enn berre inntekter. Eigarskap er kompetanse. Eigarskap er kontroll, og høve til å sjå større på framtidsutsiktene: Vi kan ikkje forvente at tyske investeringsselskap skal drive vasskraft på ein måte som best mogleg bygger norske lokalsamfunn.

Bør ikkje ei sentral oppgåve i norsk næringspolitikk vere å gjere det lønsamt å produsere grøn energi på ein måte som kjem lokalsamfunnet mest mogleg til gode? Om det ikkje er lønsamt å drive småkraftverk kvar for seg, bør vi sørge for å bygge eit sterkt norsk selskap som kan drive dei saman. Om privat næringsliv ikkje er viljug, bør staten vurdere å gjere det sjølv.

For det er to måtar å møte oppkjøpsbølga på: Vi kan tvette våre hender og seie at det er eit gode at Noreg er interessant for verda, og at EØS-avtalen uansett gjer det umogleg å gripe inn. Eller vi kan utfordre. Sette krav. Prøve EØS-avtalen.

Det bør vere mogleg å snu. Å ta attende kontrollen. Vi har gjort det før: I 1906 var tre av fire utbygde fossefall eigde frå utlandet. Så kom justisminister Johan Castberg og gav oss fyrst panikklova og så heimfallsretten. Det er ein slik vi treng no. Ein Castberg for det tjuefyrste hundreåret.

Siri Helle er journalist og fast skribent i Dag og Tid.