Nasjonalisme

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Nasjonalismen er meir massiv og meir aktuell enn nokosinne og mykje sterkare til stades i fleire land enn vi har sett før. Det finst sterke separatistrørsler i Europa, auka intern strid i EU med nasjonale rørsler som i kvart einaste medlemsland krev større nasjonal suverenitet, og Polen, Ungarn og Den tsjekkiske republikken har fått nye, nasjonalt orienterte regjeringar.

Slik grunngir professor i statsvitskap ved Universitetet i Oslo Øyvind Østerud at han i desse dagar er ute med boka Nasjonalisme, 24 år etter at han gav ut ei bok om same emne. Han ser mykje av denne utviklinga som motreaksjon på internasjonalisering, globalisering og utvisking av grenser. Så syner han til spesielle former for nasjonalistisk motstand, der rike regionar som Catalonia, Flandern og det norditalienske Padania (Po-dalen), ikkje ønskjer å overføre store verdiar til sentrale delar av landet når dei sjølve er råka av tilbakegang og arbeidsløyse.

– Det finst former for nasjonalisme over heile det politiske spekteret. I dagens Europa er det mest tale om høgrenasjonalisme, men i dei første etterkrigsåra med kolonifrigjeringa i Afrika var det eit meir venstreorientert fenomen med kamp mot utanlandsk undertrykking.

Fellesskap

Nasjonalisme definerer Østerud som ein doktrine som krev at ein politisk fellesskap har sin eigen, sjølvstendige stat. Denne fellesskapen kan byggje på språk, religion eller historisk felleserfaring. Kravet om kollektivt sjølvstende ser Østerud som det einaste felleselementet i dei ulike formene for nasjonalisme. Elles kan prioriteringane variere kolossalt, også innanfor eitt og same land til ulike tider.

– Den norske nasjonalismen fram mot unionsoppløysinga i 1905 var ei liberal, demokratisk rørsle. I mellomkrigstida var det motsett, ein aggressiv og intolerant nasjonalisme. Og det vi ser i Europa i dag, spenner frå det opne og inkluderande, som Podemos i Spania, til Ungarns aggressive og militante Jobbik.

Undertrykkjande

– Du skriv at det er nasjonalismen som gjer nasjonen viktig. Kan det seiast så enkelt?

– Ja, for nasjonalismen er nasjonen som kjem til medvit om sine eigne sjølvstendekrav. Nasjonar uavhengige av nasjonalisme er ei mykje meir passiv form, utan den same politiske krafta.

– Kva tid går nasjonalismen over frå å vere ei positiv til å bli ei negativ kraft?

– Eg trur ikkje det då er tale om den same nasjonalismen, snarare ei form som oppstår i andre jordsmonn. Men sjølvsagt finst det døme på positiv nasjonalisme, som ei frigjeringsrørsle, som på grunn av indre konflikt eller andre årsaker etter kvart blir undertrykkjande. Dette har vi sett i fleire døme på i Afrika.

Østerud skriv at den utdanna middelklassen har vore overrepresentert i nasjonalistiske rørsler. Dette forklarar han med mellomposisjonen deira. Middelklassen står ikkje på fløyene, men vil famne størst mogleg del av ein nasjonal fellesskap. Dessutan er middelklassen lesekyndig og i kontakt med andre nasjonale rørsler.

– Du skriv at nasjonalistiske rørsler synest især å oppstå i område med «middels grad av sosial endring».

– Dersom den sosiale endringa er svært omfattande, får ein lettare ei form for tilpassing til ei ny tid. Samfunnet blir forandra på ein måte som kjem store grupper til gode. Blir endringa for lita, mistar ein medvitet om nasjonal kamp, som jo er ein føresetnad for nasjonalismen. Det er i den ustabile situasjonen for mellomgrupper nasjonalismen har sin grobotn.

– Korleis kunne serbarane nytte eit nederlag på Kosovosletta i 1389 som «våpen» i ein konflikt 600 år seinare?

– Det handlar om nasjonalismens symbolfunksjon, i dette høvet behovet for eit symbol på einskap, undertrykking og nederlag, som skulle gi ei kollektiv historisk forankring. Bak låg mellom anna frykt for å miste landområde serbarane såg som sine etter oppløysinga av Jugoslavia. Det som skjedde i 1389, greip inn i aktuelle spenningar på Balkan, samstundes som det kunne rettferdiggjere ein omkamp.

– Men etter 600 år?

– Nederlaget var eit symbol på ein kampsituasjon dei såg som ein parallell til situasjonen dei no stod oppe i, og derfor kunne det nyttast. Det er heller ikkje eineståande at gammal historie blir gitt nytt liv og får stor symbolsk betydning i ein akutt situasjon. Tenk berre på korleis vi her i landet gjenoppliva vikingtida i tiåra før unionsoppløysinga.

Nasjonalstaten

Østerud nyttar nemninga «den norsk-nasjonale tradisjonen» og meiner med det den liberale venstretradisjonen fram mot og etter unionsoppløysinga: demokratisering, folkestyre med vekt på å sikre norsk kontroll over naturressursane.

– Er denne tradisjonen i ferd med å forvitre?

– Han er jo svakare enn før, men du finn framleis element av han. Som i diskusjonane om EU-direktiva og debatten om EØS-avtalen. Dette er ei form for nasjonalisme du ser i alle land, for alle politikarar og alle regjeringar har eit mandat frå veljarane sine om å ta vare på landets vitale interesser.

Østerud syner kor viktige nasjonalstatane har vore som berarar av demokrati og velferd innanfor nasjonale rammer, og peikar på at 50 prosent av nasjonalproduktet til statane i Europa er offentleg sektor. Dei har altså stor betydning for levekår og tryggleik.

– Du skriv at oppløysinga av nasjonalstatane og opne grenser ville setje demokratiproblemet på spissen. Er det det vi har sett i EU?

– Ja, det vil eg seie. Bak mange av protestpartia i Europa ligg ein reaksjon mot opne grenser, større grad av utryggleik, kulturelt og økonomisk, det er ein protest mot at avgjerdsmynde blir flytta til mektige organ som veljarane ikkje kan påverke: Den europeiske sentralbanken, Det internasjonale pengefondet og EU-kommisjonen.

– Kan integreringsiveren til EU-eliten utløyse meir nasjonalisme?

– Ja, dersom dei ikkje lyttar til kva som rører seg i store folkegrupper, kan det lett føre til slike motreaksjonar. I boka siterer eg den franske skribenten Régis Debray, som skriv: «Fornektelsen av det nasjonale har forårsaket tusen ganger større ødeleggelser i historien enn hensyntagen til det.»

– Da er kanskje ikkje meir globalisering vegen å gå?

– Det kan oppfattast som provoserande å auke ulikskapane. Dei som taper og kjenner seg tilsidesette, vil, om dei blir mange nok, utgjere ein kraftig motreaksjon. Dei kan vinne eit presidentval, har vi sett i USA. Dei er altså ikkje til å spøke med.