Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

57-åringen frå Haslum i Bærum, no busett i Færder kommune, debuterer med ein moralfilosofisk oppvekstroman om tid og minne. Bokas originale tittel forklarar han med at prosjektet har vore å undersøkje kva fortid er og korleis minna våre kan endre seg for kvar gong vi ser tilbake på ei oppleving i fortida.

– Vi menneske er biografiske eg, og utan fortida er vi ingenting. Eg lurte på kva for sjølvbilete eller fortid eg sjølv ønskte å ha. Så samla eg i hop nokre viktige episodar, dystre og mørke som eg ikkje hadde arbeidd meg gjennom i ettertid. Men eg innser at det er eg som ser tilbake og skapar fortida i mitt bilete. Eg kunne like gjerne ha skrive om lyse og positive minne, kanskje burde eg ha gjort det.

For nokre år sidan såg han dokumentarfilmen Falske minne på NRK – og følte seg som ein falsknar.

­– Vi trur gjerne at fortida er konstant, men slik er det ikkje, det syner all forsking på minne og hugs. Derfor har eg ingen sans for den såkalla røyndomslitteraturen, som påstår å seie noko om røyndommen. Han burde heller kallast røyndomsdikting. I den postmoderne tilstanden treng subjektet ei forteljing om seg sjølv. Men så er det ikkje noko hald i dette livet, minnet er det mest upålitelege vi har. Eg synest såkalla røyndomslitteratur bør problematisere kor utsett det fortalde er.

Etter 25 år som norsklærar, dei siste 14 i vaksenopplæringa, sa Per Marius Weidner-Olsen opp stillinga si. Han ville prøve å skrive «noko ordentleg». Som ballast har han hovudfag i religionshistorie, mellomfag i idéhistorie, ei årseining i norsk og – framfor alt – livsrøynsle. Dessutan var han innom Forfattarstudiet i Bø i 1986, men der kjende han seg totalt framand. På 1990-talet leverte han likevel fleire manus til forlag og fekk nokre gode tilbakemeldingar, men det blei aldri noko meir.

– Eg var meir oppteken av det estetiske, det språklege, enn av innhaldet, forklarar han i dag. Spor av dette er godt synlege også i debutromanen, som stilistisk ligg ein stad mellom Jon Fosse og Dag Solstad, og med ein hovudperson som har visse ekko frå Johan Borgens Wilfred Sagen, betre kjend som Lillelord. I løpet av få år som ung vaksen har forfattaren lese Dostojevskijs Forbrytelse og straff tre­–fire gonger; skildringane av skuld, straff og soning syner òg att i boka hans.

«Minnenes egen agenda»

Ein godt vaksen forteljar ser i romanen tilbake på oppveksten i bygda Haslum i Bærum, med hovudvekt på dei par siste åra i barneskulen og to år i ungdomsskulen, ein periode han i ettertid kallar «syndighetenes og overgrepenes storhetstid». Den farlause guten av fin familie tok seg inn i andre folks husvære og snoka og stal, og saman med jamaldringar tente han pengar på å runke ein vaksen mann.

– Eg-forteljaren reiser sjølv tvil om minna han skildrar, skriv om «minnenes egen agenda i tiden etterpå», og blir slik ein upåliteleg forteljar?

– Både forteljaren og romanens prosjekt er upålitelege. Det er heilt medvite frå mi side, i denne boka skal det upålitelege vere til å ta og kjenne på. Du kan ikkje stire inn i den same fortida to gonger. Slik er det, diverre. Ei av menneskets store sorger er at det vi trur er fast, er flytande og skiftande.

– Då blir romanen din også ei bok om å dikte?

– Absolutt. Eg diktar, formar og skapar mi betydning i eit liv, som sjølv ikkje har betydning før eg skapar det. Det er røyndommen som hermar etter fiksjonen, ikkje omvendt. Den raude tråden vi gjerne vil sjå i livet vårt, finst berre i førestillinga vår.

– Ingen av romanpersonane dine har namn?

– Gir eg dei namn, er det som om eg set dei inn i ei spesifikk ramme. Det blir så privat, i staden for det allmenne eg helst vil ha fram. Namn er uvesentleg. No jobbar eg med eit anna manus. Der har hovudpersonen rett nok fått namn, men det er så spesielt at det ikkje så lett kan knytast til noko utanfor han sjølv.

Utanforskap

Weidner-Olsens roman er uvanleg rik på refleksjonar. På spørsmål om kor mykje som er tenkt av den vaksne forteljaren og kor mykje ungguten i historia sjølv reflekterer, svarar forfattaren at det har han ikkje ofra ein tanke. Men han meiner at det meste må stamme frå forteljaren.

– Mykje er slik som ein gut mellom 11 og 15 år ikkje kan tenkje. Men det verkar som om dei vaksne tankane tek vare på dei inntrykka ungguten har hatt, at det finst ein samanheng mellom dei. Så har forteljaren konvertert dette. Impresjon blir til refleksjon.

– Hovudpersonen omtalar seg sjølv som opportunist og dilettant. Er han det?

– Han var det i fortida. Ein opportunist som leita etter moglegheiter i eit audsleg landskap. Dilettant blei han etter kvart som han tok til å pleie omgang med kunnskap og omgrep han ikkje skjøna innhaldet av. Han «stal» tankar og omgrep frå kristen teologi og gjorde dei om til psykologi, utan føresetnader for å kunne gjere det.

– Han verkar inautentisk, som ein spelar?

– Han er i ein vedvarande situasjon som gjer det vanskeleg å vere anna enn inautentisk, for han lever utan rettesnorer eller rettleiing. For meg kjennest det som om han ikkje har noko val. Reint allment, dersom ein forsømmer eit barn, må det finne si eiga åtferd i omsorgstomrommet.

– Vil du kalle han amoralsk?

– Nei. Eg synest han har ein høg moral, men berre som eit gjenskin av den moralen han veit om. I handlingane og vanane sine er han utanfor moralen. Han handlar ikkje moralsk, men eg trur han har ein moral. Elles ville han ha vore heilt likegyldig til det han gjer, og kva det fører med seg.

– Kan kjensla av utanforskap som ungguten stadig kjem tilbake til, botne i ei kjensle av å vere annleis?

– Absolutt. At du er annleis, har ein liten brest i «normaliteten», gjer at du ikkje kjem inn i det gode selskapet. I Bærum på 1960- og 70-talet var alle familiane intakte, berre i min familie og ein til mangla ein vaksen.

Syndeforlating

Det 11–12-åringane gjorde med den kåte mannen, er skildra i bokas opningskapittel, men er òg noko forteljaren refererer til fleire gonger seinare. Mellom anna står det: «Vi opplevde ikke at han forgrep seg på oss, han var som et barn selv.» Forfattaren er ikkje ute etter å problematisere vår oppfatning av kva eit overgrep er, men han ønskjer å nyansere omgrepet – for offeras skuld.

– Om overgriparen har eg ingen tankar. Men offeret må få ein tilgang til det han eller ho sjølv opplevde. Ungdommane i boka mi opplevde det ikkje som noko problem, for dei hadde kontrollen, og mannen var ein dust.

– Trur du at unge tenkjer slik om overgrep og skuld som hovudpersonen gjer?

– I eit tilfelle som i boka er eg freista til å tru at dei ikkje tenkte så mykje på korkje dei juridiske sidene eller dei psykologiske verknadene av det dei var med på. Det er farleg om omgivnadene definerer offera som offer og slik set dei fast i offerrolla, dersom det inneber at den einskilde mistar tilgang til nyansar for eigen del.

– Omgrepet synd kjem tidleg inn i historia, men ein tydeleg religiøs dimensjon får det først mot slutten.

– Eg trur syndeforlating er ekstremt viktig for denne guten fordi han aldri blei avslørt. Når ein i eigne auge gjer så mykje gale, vil ein ha eit sterkt behov for å vedgå det. Her er det ikkje tale om religion, men psykologi. Det eg saknar, er oppgjeret. Å vedgå skuld er det første steget til å kunne reise seg igjen.