Litteratur

Jan H. Landro

jan.h.landro@gmail.com

Einar Andreas Økland er ein mann som har meint mangt, især i sakprosa. Oss imellom? er den niande boka hans med ikkje-skjønnlitterære skrivefrukter, så å seie alt laga på bestilling. Han skriv om det meste, og med stor glede.

Grenselaust, som mannen sjølv, flogvitet i Einar Øklands veg 136, Valevåg.

For jubilanten er 80 år tilsynelatande ikkje nokon alder å snakke om. Likevel minner det korte etterordet i boka om ei avskilshelsing.

– Eg ser at det kan lesast slik, men det er ikkje gjort noko vedtak om at dette er siste ord frå meg. Eit og anna kan enno flotne opp.

Filmdebut

Siste året har valestrendingen også debutert i ei større rolle i Maria Sødahls spelefilm Håp. At det gjekk bra, kjende han som ei stor lette.

– Eg ville følt djup skam og forbitring om eg hadde drege ned produktet, for Sødahl var ein vedunderleg regissør på alle moglege vis.

– Du omtalar Ole Brumm og vennene hans som «ei grunnbok for mi sjølvforståing». Forklar!

– Boka er full av fin naivisme. Eg har alle desse personane i meg – er like naiv og dum som Ole Brumm, like redd som Nasse Nøff, like sur og gammalklok som Ugla og like praktisk-konkret fikserirordnande som Kengumor. Alle er litt latterlege hovudkarakterar, men det gjer ikkje noko, for dei går opp i ein idyll.

– Du fortel at barnebokskrivinga har hatt «ein storarta terapeutisk verknad» på deg?

– Då blir du ferdig med deg sjølv og orkar ikkje vere sjølvinteressert. Hovudkonklusjonen i barnebokskrivinga mi handlar likevel om å kunne vere aleine med seg sjølv på ein god måte. Å vere fortruleg med seg sjølv er ein ressurs.

Barnelitteraturskriving er for Økland «ei poetisk verksemd som fornyar og forfriskar kontakten med røynda». Likevel har han ikkje gitt ut barnebøker sidan 1997. Forklaringa er ærleg nok: Han omtalar mange av barnebøkene sine som «steikande gode» og har ikkje lyst til å gi ut nye utan å vite om dei vil vere eit framsteg.

Poet

– Har du framleis god kontakt med barnet i deg?

– Ja. Eg er glad for mine infantile undringar, som blir konstruktive når dei blir foredla av den vaksne, røynde delen av meg sjølv.

– Er det poet du helst ser deg som, og summerer ei slik nemning opp alt du har skrive?

– Absolutt, absolutt, men med eit utvida poetomgrep. Forfattarskapen min handlar om den poetiske fascinasjonen, der du lyttar til indre kjelder og artikulerer førestillingane dine.

Han ser seg som representant for ålmenta.

– Mykje av det eg skriv, er ålmennfolkeleg, og eg har prøvd å gjere det subjektive objektivt. Alt du har inni deg, har komme ein annan stad frå, du er berre ein reléstasjon.

Slik talar ein som har opplevd at mang ein boktekst har komme til han gryteferdig, utan at han har trunge gjere stort meir enn å skrive han ned. Dette heng saman med den gode svevnen, som Øklands kallar «min mentale administrator», og som er like viktig som hendene han skriv med.

Forbanninga

– Kva er di grunnhaldning til tilværet?

– Takksemd. Eg har vore heldig, fått mykje å interessere meg for og møtt mange interessante folk. I bøkene har eg prøvd å ikkje bli ein vittighund, som eg har lett for. Eg er karikaturmakar, det demra for meg då eg såg ei teikning av ein kommode av Paul Klee med tittelen «Karikatur eines Möbels». Då skjøna eg at alle ting er jo karikaturar. Det er ei forvansking eller forvriding, noko er lagt til, noko trekt frå, noko overdrive, for at vi skal skjøne eller like eller mislike noko.

Han kallar dette forbanninga frå og med modernismen, at vi ikkje lenger kan gi att det vi ser på klassisk vis, vi må gjere noko med det, noko originalt, noko genialt.

– Som haldning til livet betyr ikkje det at eg distanserer meg. Eg er ingen spottegauk. I alt eg skriv, ligg ei kjærleikserklæring. Men skriving er fjernkontakt, og det passar meg godt.

Økland fortel at arbeid er det som har forsona mest i livet. At ein har noko å gjere, skaper ein slags balanse.

– Det er ikkje så kjekt å vere i lag med folk som ikkje har ein arbeidsidentitet. Dette har nok større betydning enn vi vil snakke om.

– Av alt du har skrive, kva er du mest nøgd med?

– Amatør-album var eit oppbrot. Då skjøna eg at eg kunne skrive på tvers av sjangrane, at eg kunne vere hypersubjektiv og likevel bli oppfatta som interessant for andre. At eg kunne likestille foto tekne av andre med eigne lyriske ting og med eigne små essayistiske tekstar og kombinere dette og ha så store sprang og likevel få til ein samanheng, gav meg tillit til at eg kunne jobbe i mange retningar.

– Med den romanen og dei to neste, Galskap og Stille stunder. Manns gaman, var du i syttiåra i ferd med å gi norsk romankunst nye retningar. Men så kom ikkje meir?

– Eg ville ikkje bli ein som skreiv vellykka prosaforteljingar om sjelelivet, kriminallivet eller anna slikt. Dessutan ville eg ikkje fått til å lage så mange romanar som eg sjølv hadde blitt nøgd med. Ein heil del av det mange romanar munnar ut i, kunne vi teke i ei samtale. Forfattarar burde spørje seg: Treng vi ein roman for å forstå dette?

Moralist

«Antiautoritære utprøvingar» er ei nemning Einar Økland har nytta om forfattarskapen sin. No kallar han dei også selfiar, eller like gjerne «autistiske variasjonar».

– Eg prøver å ikkje gjere meg sær eller interessant. Eg nyttar folkelege uttrykk. Alt har eg gjort med ein viss skadefryd og ein stor porsjon audmjukskap. Dei skulle ha stoppa meg før, no er det for seint!

– Er dei skjønnlitterære bøkene dine frie for bodskap?

– Slett ikkje! Det ligg skjult ein masse slikt i bøkene mine: Kvifor har eg vride ein tekst i den eine og ikkje den andre retninga? Kvifor sluttar teksten der han gjer? Slikt og mykje anna tek eg fullt ansvar for. Eg er ingen nøytralist. Tvert imot. Eg er moralist, eg! Men måten eg gjer det på, ligg ikkje opp i dagen. Å skrive om ingenting og likevel skape noko har alltid vore ein ambisjon hos meg. Berre det å skape vakling i observatøren er ein god ting.

– Du er utdanna psykolog; kor stor nytte har du hatt av det i skrivinga?

– Den første nytta er at eg lét vere å skrive psykologiske romanar. Det somme forfattarar trur dei har oppdaga heilt aleine, har psykologane sett for lenge sidan. Psykologien har hjelpt meg til å kjenne meg sjølv litt betre og til å innsjå kor alminneleg eg er. Åse Gruda Skard lærte meg at alt etter omstenda er ingen menneske like, nokre menneske like og alle menneske like. Og så er det det min gode ven Dag Solstad sa: «For å kunne skrive må man ha originale observasjoner.»

Av diktarar og diktverk som har hatt skilsetjande betydning tidleg i karrieren, forutan Ole Brumm, nemner Økland Gunnar Ekeløf, The American Songbook og dansken Thøger Larsen.

– Han sa ting eg aldri hadde høyrt sagt før. Og Paal-Helge Haugen lærte meg at alt som er skrive og tenkt, kan nyttast om att i bitar som sitat og byggjesteinar, og at alle små ting er like viktige som store ting.

Blandingsmålet

– Jazzmusikken har sett spor i diktinga di?

– Men berre eg ser det: lange og korte tonar, temposkifte og kvileparti og hektiske parti. Eg trur at du finn dette igjen i rytmen min. Du kan sjå ulike storformer – sonatar og mellomparti, eit inderleg og eit hektisk, eit konfliktfylt og eit forsonande. Eller omvendt, med brot på ein viss klassisk måte å gjere det på.

Einar Økland har fått æra for å skape omgrepet «nynorsking», og som forfattar har han merka presset på nynorsken. I ein parallellkultur som den nynorske finst det mykje som ikkje eksisterer på den målforma. Så er det slik, hevdar han, at skriv du på nynorsk, blir du aldri kjendis.

– Nynorskingen slit også med avstanden mellom talespråk og skriftspråk. Publikum vil ikkje ha anna enn tekstar på normalmålet, og dei skal vere språkleg eksemplariske. Det er ei forbanning, for det finst lite rom for avvik i nynorsk forlagsverksemd. Framtida er upåfallande bruk av nynorsk, blandingsmålet vinn fram, sjølv om det kan bli vel mykje blanding. Det vil komme mange stygge ting, men er det godt brukeleg, må vi godta det. Eg er ikkje tradisjonstrugen der, men eg vil ikkje ha nynorske klassikarar omsette til dagens preglause blandingsspråk.