Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Forfattaren vedgår at det ligg noko kompromisslaust i Tingenes tilstand, ei skildring av forholdet mellom ei psykisk sjuk mor og dottera, ei historie som ligg tett på Lillebøs eigne røynsler og har vore eit stort tema i livet hennar. Ei historie full av smerte og sorg. Ein stad i boka tenkjer forteljaren: «Det er hun eller meg, og jeg velger meg.»

– Det var eigentleg eit umogleg val, men boka måtte skrivast, og det gjekk fort, tok berre nokre veker. Ein lyt vege ting opp mot kvarandre og så velje – sjølv om det er brutalt og kan vere urettvist og aldri kan forsvarast hundre prosent.

– «Å skrive om et annet menneske, en som ikke kan forsvare seg, er en form for vold», er du inne på i boka. Er det ikkje noko slikt du sjølv har gjort?

– Jo. Det er det uforsonlege. Dette handlar om at ord, især skrivne ord, inneber ei viss maktforskyving eller maktomvelting. Eg skjønar ikkje at litteraturen skal vere så gjerrig andsynes dei kring seg at han ikkje vedgår at det som blir skrive, har ein innverknad på folk. Vi skriv jo fordi vi ønskjer at skrivinga skal få konsekvensar, vi vil jo gjerne endre noko, i liten eller stor skala.

– Du utleverer mor di, men deg sjølv ikkje mindre. Meiner du at det siste veg opp for det første?

– Nei. Dette er to heilt ulike ting. Å skape litteratur med seg sjølv som middel er noko heilt anna enn å la andre vere underlagde din definisjon.

– Har skrivinga vore eit frigjeringsprosjekt?

– Ja. Då eg byrja, var eg djupt i tvil om eg kunne skrive noko i det heile. Det var ei stor krise i skrivinga mi. Eg lurte på om eg hadde noko å komme med, om eg kunne skrive noko. Slik hadde dette stor betydning for meg, både som menneske og som forfattar.

Då ho tok til å skrive boka, var det svært avgjerande for henne at ho ikkje skulle tenkje på det som eit prosjekt med utgiving som mål.

­– Eg måtte berre skrive det eg måtte skrive, for å fortelje meg sjølv denne historia. Skrivinga og utgivinga har vore to svært ulike prosessar, med heilt ulike grunngivingar.

Språk og identitet

Den bergensbusette sunnmøringen som har to diktbøker bak seg, vil ikkje setje opp noko strikt skilje mellom daglegtale og litteratur. Slik ho ser det, er litteraturens oppgåve å skape språk på ein måte så det kan finne ein veg inn i daglegtalen. Det betyr å setje ord på ting som ikkje har vore der frå før.

– I bøkene mine har eg vore oppteken av vande vendingar og klisjear, slikt som ofte blir forakta og sett ned på i litteraturen, sjølv om dei er heilt avgjerande i folks liv. Ein poet skal arbeide språkfornyande, men samstundes er det beste ein poet kan håpe på, å skrive eit vers som kan bli ein klisjé. Det handlar om at også det språkfornyande treng ei forankring i røyndommen for å vere interessant. For eget i romanen er konvensjonar som ho finn i serielitteraturen og vekeblada, ein overlevingsstrategi for å hekte seg fast i ein røyndom mora ikkje kan gi henne.

– Tingenes tilstand er i stor grad ein metaroman, som reflekterer over korleis teksten blir til. Var det naudsynt for i det heile å kunne gjennomføre skrivinga?

– Ja, det var det. Men også fordi språk og identitet er så tett knytte saman. Akkurat denne forteljinga er tett knytt saman med mitt virke som forfattar. Det handlar om å kunne formulere eit språk som eg trur på. Eg tvilte meg fram til at metaaspektet måtte vere med. Kva skrivinga skal vere, er noko som står på spel i relasjonen mellom mora og eget. På spel står også den sjølvtilliten som skal til for å skrive eller seie noko som kan nå ut i det offentlege rommet.

I boka heiter det ein stad at «man må alltid, til en vis grad, føle seg frem for å forstå hva som går an å si». På spørsmål om det er det ho meiner ho her har gjort, svarar Lillebø at det handlar om etikk, men også om å vere i stand til å sjå kva slags type ytringar som kan bli tekne imot, og på kva for premissar. Ho meiner det er viktig å vere klar over alle dei som aldri når fram, menneske som kanskje har streva lenge med å formulere noko som er viktig for dei, som tek kostnadene med å få det publisert – og så er det ingen der ute som reagerer.

– Korleis vil du karakterisere det livet hovudpersonen har levd?

– Livet har vore vanleg på mange måtar, men samstundes har ho levd meir ved sida av sitt eige liv enn i det, fordi mora i romanen truleg er schizofren. Det er ein kontaktskade, ein har vanskeleg for å knyte nære relasjonar. Når eget som barn ikkje blir møtt, slit ho med å finne ei forankring – i seg sjølv, i språket, i verda.

Eit fråvær

Når den primære omsorgspersonen ikkje har eit A4-blikk på verda, blir barnet prega av det. Ein stor del av boka handlar ikkje om korleis dette pregar henne i barndommen, men i vaksenlivet. Ho tviler på om ho kan lite på sine eigne sanseinntrykk og eigne røynsler, også i relasjon til eigne born. Som at ho ikkje kan lite på at ho kan vere ei truverdig mor.

– Elleve ulike adresser på elleve år. Kva gjer det med eit barn?

– Eg trur det gjer noko med den språklege kapasiteten. Mykje av barndommen går med til å lære seg nemning – namn på folk, på gater, namn på det eine, namn på det andre. Ein skal lære seg eit heilt sett med sosiale kodar og forventningar, ein bestemt moral. Alt dette heng saman med det språklege. Når det stadig blir rykt opp og alle parametrane blir endra heile tida, kan det bli forvirrande for barnet å skulle setje ord på kven ein sjølv er, og kva ein sjølv synest. Ein blir rotlaus i verda og i språket.

– Fråværet av ein far i denne historia er rungande?

– Absolutt. Det har fleire årsaker. Især at det var mor–dotter-relasjonen som skulle portretterast. Hadde eg skrive inn ein farsfigur, ville det blitt ei heilt anna historie. Relasjonen mor­–dotter blir også meir intens til færre personar som er kring dei.

– Noko av styrken i boka ligg i det nøkterne språket. Har du arbeidd mykje med det?

– Nei, men eg har jo redigert litt i teksten. No er eg 42 år, og dette er den første romanen min. Når språket får mognast ei tid, får ein kanskje mindre sans for det overflødige. Men det viktigaste for meg var å skrive noko som var litterært sant.

Ei mors død

– Det er noko hektisk og uroleg over sjølve form i boka, fragmentarisk og full av korte glimt som ho er. Er det også eit bilete på «tingenes tilstand»?

– Ja, eg trur det. Mange bøker blir skrivne slik no. Eg lurer på om den måten merksemda vår blir forma på i dag, at vi har merksemda så mange stader, gjer noko med formspråket. Så er det også noko med den skriveprosessen som blir skildra i romanen, der eget heile tida er redd for å gløyme ting, redd for at ho ikkje skal få med alt, er usikker på om ho skal gå i detalj om alt ho hugsar. Eg trur det hektiske speglar at eget skriv under eit visst press.

– Mot slutten skriv du: «Jeg kan fortelle fordi jeg har lært å lyve.» Her verkar det som om du legg inn ein reservasjon, ein avstand som ikkje var i teksten tidlegare?

– Ja, det er vel fordi romanen speglar skriveprosessen. Det eget som skriv i romanen, ser kanskje tilbake på det ho har skrive, og kjenner trong til å seie at det ho fortel, kanskje ikkje skjedde akkurat slik.

Sandra Lillebø fortel at mora ikkje har lese boka enno, men at ho støttar utgivinga. Alle i familien fekk høve til å lese manuset, men dei fleste ville vente til ferdig bok låg føre.

– «Ja, jeg har ønsket henne død», skriv du om mor di. Er det det ønsket du har oppfylt med denne boka?

– Eg har gått mange år i psykoanalyse og ser på døden mest som eit brot. Og på den måten er det nok det.