Historie

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Arvid Løhre (69) har 40 år bak seg i Posten, som alt frå landpostbod til seks år som førstekonsulent ved Postmuseet. Boka Norske postuniformer. Om postfolk og bekledning, utstyr og symboler har han arbeidd med i 25 år. Då han såg at lite var skrive om postetatens uniformer, og at mykje av det skrivne var feil, ønskte han å lage ei mest mogleg korrekt framstilling av denne historia. Men boka hans inneheld også mykje historisk stoff om andre sider ved Posten og livet som posttilsett.

Postsignal

Posthornet er truleg det symbolet dei fleste assosierer med Posten. Men Løhre fortel at hornet først kom i bruk gjennom eit kongeleg påbod i 1730, 83 år etter at Posten i Noreg blei etablert. Det var bønder som skulle føre fram posten mellom postkontora, såkalla postbønder, og i 1730 blei det bestemt at dei skulle nytte horn for å varsle at posten kom.

– Det fanst ingen reglar i Noreg for kva slags signal postberaren skulle blåse i hornet sitt. Han skulle berre gi lyd av eit eller anna slag. Kvar postberar eller postførar hadde sin måte å blåse på, slik at dei som budde langs hovudrutene, skjøna av signalet kven som var i kjømda.

I dansketida var det viktig å halde oppe sambandet mellom Kristiania og kongen i København. Fordi det tok lengre tid sjøvegen, gjekk denne postruta over land, via Sverige. Men på svensk område fekk ikkje dei norske postførarane lov til å nytte hornet. Dei hadde heller ikkje løyve til å hente og levere post i Sverige, fortel Løhre.

– Ei slik ordning kunne fungere nokolunde problemfritt fordi Sverige hadde interesse av å bringe post gjennom Danmark til svenske «postkontor» i fleire tyske byar. Under den store nordiske krigen var det stopp ein periode, likeins under napoleonskrigane. Då måtte ein finne andre løysingar.

Først i Sverige

– Var det den dansk-norske postføringa gjennom Sverige som gjorde det naudsynt med uniform?

– Det er nok riktig. Så du kan seie at den første norske postuniforma blei brukt i Sverige. I Noreg var det lenge berre postmeistrane som hadde posten som jobb. Postbøndene bringa posten fram mot ein viss kompensasjon, men dei hadde ikkje anna «uniform» enn posthornet og postveska.

– Ligg det ei politisk markering bak logoendringa frå 1905 ved at munnstykket til posthornet, som til då hadde vendt mot venstre, no skulle vende mot høgre?

– Nei, dette hadde med heraldikk å gjere. Posthornet er ein heraldisk figur, sjølv om han ikkje følgjer heraldiske reglar 100 prosent. Ikkje før i 1987 blei posthornet heraldisk riktig. Før i tida var ikkje ting så normerte og fastlagde som vi gjerne tenkjer oss i dag. Det fanst store variasjonar.

Posten i Noreg blei etablert i 1647. Men Arvid Løhre meiner at dei første uniformene kom tidleg på 1700-talet. Obligatorisk blei ikkje uniforma før i 1837, og då berre for dei offentleg tilsette postførarane i dei nasjonale hovudrutene. Like viktig som ei uniform var at ein kom med postveska med kongens symbol, eit teikn på at postbodet var ute i offisielt ærend og skulle ha fortrinnsrett.

Denne fortrinnsretten blei òg tolka som forkøyrsrett. I boka fortel Løhre om då postførar Hans H. Bispmoen på den smale Geirangervegen møtte vogna til Tysklands keisar Vilhelm II. Postmannen bles i posthornet sitt og nekta å vike. Då han fekk vite at det var keisaren som ville fram, svarte Bispmoen: «Ja, men jeg er kongelig norsk postbud, jeg!» Det enda med at Vilhelm inviterte det kongelege norske postbodet om bord i skipet sitt og gav han tjue kroner.

Pyntesjuke?

– Var Postens uniformsreglement så viktig at det blei vedteke av Kongen i statsråd?

– Det skjedde berre éin gong, i 1899. På den tida diskuterte Stortinget småsummar og småsaker, til dømes om postboda i Kristiania skulle få vere med og bestemme i ein uniformskomité.

– Men det må ha vore noko spesielt med desse uniformene når det var naudsynt for Samferdsledepartementet i eige skriv å forby postfunksjonærar å gjere endringar på uniformsdistinksjonane. Var dei litt pyntesjuke?

– Eg lurer litt på det, eg òg. Kva for endringar det er tale om, veit eg ikkje. Luene fekk dei frå departementet, bukse og jakke måtte dei skaffe sjølv. Så fekk dei tilsendt tresser og blanke knappar som dei måtte få sydd på. Resultatet kunne variere ganske mykje.

– Det var ikkje alle som ville bere uniform. På den andre sida var mange svært opptekne av korleis uniforma skulle sjå ut?

– Det gjeld nok for alle periodar, men især på slutten av 1800-talet blei desse spørsmåla mykje drøfta, også fordi uniformene ikkje var så praktiske å jobbe med. Typisk for norske postuniformer er at dei eigentleg ikkje er uniformer, men berre ei lue ein kunne bruke saman med sivile klede. Få eller ingen andre institusjonar har det slik at lua er heile uniforma. Men dette handlar også om prestisje, gradering og hierarki.

Alle detaljane i uniformshistorikken kan gå i ball for sjølv den beste. Då Posten skulle markere 350-årsjubileet sitt med ein frimerkeserie i 1997, var både sykkelen og uniforma feil på eit frimerke med eit landpostbod.

Dei Løhre kallar «Postvesenets underklasse», altså postboda, hadde lenge eit frynsegode. Annakvart år fekk dei ny uniform, som såg ut som ein standard dobbeltspent mørk dress. Når den nye uniforma kom, flytta dei distinksjonane over på den gamle dressen sin, og så tok dei den nye uniforma i bruk som findress.

– Dei tallause og hyperdetaljerte endringane i uniformsreglementet må ha skapt mykje unødig byråkrati?

– Ofte var dette ein del av lønsforhandlingar, kamp for løn og kamp for rettar. Kvar gong Stortinget vedtok store endringar i stillingsnemningar og anna, fekk det konsekvensar for mange. Det var heile tida ein kamp om krona.

Dei første kvinnene

– Var det i alle desse åra knytt like stor merksemd til arbeidet dei tilsette i Posten skulle gjere, som til uniformer og distinksjonar?

– Ja då. Dei mange sirkulæra frå Postdirektoratet syner kor detaljert alt var. Det fanst eit reglement for alt mogleg, ein blankett for kvar minste ting. Dei var nummererte frå éin og opp til fleire hundre. Mykje var også regulert i dei internasjonale postkonvensjonane.

– Fram til 1719 kunne enkja etter ein postmann, endåtil etter generalpostmeisteren, arve stillinga til mannen. Likevel gjekk det mange år før vi fekk dei første kvinnelege postboda her i landet?

– Dei tre første kom på Rjukan frå 1917 til 1920. Sidan slutten av 1800-talet hadde kvinner hatt høve til å jobbe på postkontor, for dei var billeg arbeidskraft, men desse tre kvinnene var syklande postbod. Det gjekk mange år før dei fekk uniform, for det stod ikkje noko i reglementet om uniformer for kvinner. Berre lue fekk dei frå første dag.

– Trass i dagens flotte uniformer og Postens fine «emosjonelle verdiar» kan det sjå ut som om det hasta meir å få posten fram for hundre år sidan enn i dag?

– Posten Noreg AS har ikkje anna val enn å tilpasse seg tida vi lever i. Posten er ikkje lenger det viktige kommunikasjonsmiddelet det ein gong var. Om ikkje Posten hadde gjort dei endringane dei har gjort, hadde dei kanskje ikkje overlevd. Det er no eingong slik at pengar og økonomi har vore styrande heile vegen.

Det bør ikkje overraske at ein filatelist og posthistorikar som Arvid Løhre også har meiningar om norske frimerke. Ein sterk kandidat til dei styggaste kom i 2004 under slagordet «oss mennesker imellom». Han reagerer især på fargane, matt olivengul og svartgråblå, men heller ikkje menneskefigurane og jordkloden finn nåde for blikket hans.