Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Det nyaste offisielle talet på aleinebuande her i landet er 974.200. I boka På egen hånd. Om framveksten av singelsamfunnet fortel sosiolog Unn Conradi Andersen ulike historier frå singelsamfunnet, kopla saman med sosiologiske fakta og analysar. Dei nordiske landa toppar statistikken over landa i verda med flest aleinebuande, og forfattaren ser fleire forklaringar på det.

– Den nordiske velferdsmodellen sette i gang store demografiske endringar. Demokratiseringa av utdanning frå slutten av 1960-talet førte straumar av unge til byane. Bortebuarstipendet var eit svært sterkt insentiv som fekk dei unge til å flytte heimanfrå. Når dei òg etablerer seg seinare med familie, inneber det at dei tidleg i livet får ei røynsle med å ha «sitt eige rom» og beherske det rommet, seier ho.

Vissa om at dette rommet finst og kan vendast attende til, gjer det kanskje lettare å bryte opp frå ekteskap eller sambuarskap seinare i livet.

– Desse faktorane, saman med auka livslengde og kvinnas endra rolle i samfunnet, ikkje minst at mange av dei har teke utdanning og ikkje vendt attende til bygda, trur eg er mykje av forklaringa på denne enorme endringa.

Lite forsking

Andersen fortel at det har vore forska lite på dei single, derfor veit ho ikkje kor mange single som bur aleine av eige val. Ikkje sidan 2006 har det vore laga ei undersøking om levekåra til dei aleinebuande.

Sjølv om kvinnefrigjeringa i 1970-åra sette i gang ein prosess, fortel forfattaren at den store singelboomen først kom to tiår seinare. I dag har 39 prosent av alle norske hushald berre ein person, og den delen har halde seg nokså stabil sidan tusenårsskiftet.

– På nittitalet kjem ei lystvekkjande forståing av å leve aleine. Dette speglar seg i populærkulturen med TV-seriar som Sex og singelliv, Friends og Ally McBeal, som igjen kanskje blir spegla i folks liv. Først med desse seriane kom ordet singel inn i norsk daglegtale.

– Har omgivnadene i mindre grad endra syn på den aleinebuande dei siste tiåra enn vi liker å tru?

– Ja. Forventingane om å komme seg inn på «den streite linja», med ekteskap og barn, er framleis ekstremt sterke og støtta av den statlege politikken. Å ikkje innfri desse forventingane kan bli møtt med sanksjonar. Presset er særleg sterkt når kvinna nærmar seg slutten på reproduktiv alder. Samstundes er dei mange som lever aleine, ei stadig påminning for dei «streite» om at det finst eit alternativt liv.

Eit utvida språk

– Opplever dei single sosial utanforskap fordi dei ikkje passar inn i det tradisjonelle parløpet?

– Til ein viss grad. Men presset er ikkje like sterkt i byane, for der er vilkåra betre for heilt andre liv og samanhengar. Eg prøver å skrive fram nokre av desse nye samanhengane, som vi ikkje har så godt språk for – den utvida familien med vener som kjem og går i kvardagen, men som også stiller opp i kriser, og som ein gjerne dreg på ferie saman med. Dette gjeld òg vener som sjølv har barn, og som den single kan bli sterkt knytt til og kjenne ansvar for.

Andersen bad utvalet av personar ho intervjua til boka, om å lage kart over kva personar som er viktige i livet deira, kven dei ser ofte, kven dei feirar jul eller reiser på tur med.

– Då kjem ofte vener i den inste sirkelen, gjerne saman med foreldre og sysken. Vener er kvardagsfamilie, kanskje dei ein ser oftast. Boka mi prøver å få fram nokre nye forteljingar om korleis vi lever i dag.

Medan omgrepet «peparmøy» synest vere ute av bruk, eksisterer stadig «tante» i negativ meining om einslege kvinner utan barn. Andersen minner om at desse tantene ofte er svært verdfulle for tantebarna, og at dei kan vere ein viktig del av den utvida familien.

– Det vi manglar språk for i det offentlege, forvanskar livet til dei som lever litt på sida av det «streite». Eit utvida språk kan gjere det lettare å leve for dei som står utanfor hovudforteljinga om livet vårt, og gi ei ny forståing av familieomgrepet. Det kan få fleire single til å kjenne seg inkluderte. Vi må byrje å snakke på ein annan måte og kvitte oss med tanken om at alle skal leve det same livet som vi sjølv.

– Det bør òg få konsekvensar for bustadmarknaden?

– Absolutt. 70 prosent av bustadmassen i Noreg er einebustader og rekkehus. Men desse fungerer ikkje optimalt for den knappe millionen single. Bustadpresset i byane er så stort at dei som blir aleine, ikkje får etablert seg. Vi blir ikkje lenger sosialiserte med kjernefamilien i heimen, for ikkje alle lever i slike familiar lenger. Då må vi ha andre felles knutepunkt for sosialisering utanfor heimen, og i byane er tilbodet rikeleg, med kafear, pubar og bibliotek. Derfor er det skummelt når desse stadene blir stengde no under koronaen, for kafeen er eit lim mellom dei som lever aleine. For mange er puben stova.

Aggressiv einstøing

Andersen meiner at vi må byggje meir som bufellesskapen Vindmøllebakken i Stavanger, med private bueiningar og fellesrom.

– I Sverige og Danmark tek bustadbygginga langt meir omsyn til dei nye familiemønstera. I vår statlege bustadpolitikk skjer lite slikt, men det er berre staten som kan ta det overordna ansvaret. Vi treng ein tredje bustadsektor, der staten skaper insentiv overfor marknaden, og heldigvis ser vi spede tiltak i den retninga.

– Er det stor skilnad på å vere singel mann og å vere singel kvinne i Noreg i dag?

– Kvinnekampen har kanskje gitt oss eit meir samansett syn på kvinna, medan den einslege middelaldrande mannen fort kan bli sett på som ein aggressiv einstøing som kan implodere når som helst. I dag er ikkje det mest stigmatiserande på bygda å vere homo, men å vere ungkar, fortel ein mann eg intervjua til boka.

Mange kvinner, og endå fleire menn, får ikkje barn.

– Her tangerer vi store eksistensielle spørsmål. Derfor vil eg gjerne seie at det er råd for kvinner å ha andre livsverk enn å føde og oppdra barn.

– Er det nødvendig å presisere dette i 2020?

– Ja! Det er det faktisk. Især for kvinner er forventinga om barn så sterk.

– Er single menn på bygda dei nye taparane?

– Nei. Men det har vore eit sterkt søkjelys på mannen som hengande etter når kvinnene fer til byen og tek høgre utdanning. Vi må få ei anna forståing av kva som er gode, verdfulle liv.

Barnløyse

I boka syner Andersen at stadig fleire homofile par blir «streite» ved at dei får barn, slik den felles ekteskapslova frå 2009 opna for. På den måten inngår dei i tradisjonelle familiekonstellasjonar, medan fleire heterofile par lever «skeivt» ved å velje vekk barn. Å kunne få barn er eit stort gode for dei skeive, men denne nye tilstanden kan òg skape eit press på dei homofile para om å reprodusere det same livsskjemaet som alle andre, meiner ho. No er det dei heterofile para som må forklare valet om å vere barnlause, som lett blir sett på som egoistisk.

– Er frivillig barnløyse det største tabuet i vårt samfunn?

– Å velje vekk barn er i alle høve eit tabu. Der treng vi fleire forteljingar.

– Er einsemd noko fellesskapen skal ta ansvar for, eller noko den einskilde sjølv må ta tak i?

– Eg meiner at staten er på rett veg når han mobiliserer frivillige organisasjonar til ulike former for besøkshjelp til einsame og innsette og venskapsfamiliar for mindreårige flyktningar. Raudekrossens innsats er uvurderleg. Kunne det offentlege i tillegg leggje til rette på bustadmarknaden og elles gjere noko med infrastrukturen i form av fleire møteplassar og gjennomtenkt utplassering av benkar, ville det hjelpe.

– I fjor blei einslegforbundet nedlagt. Er ikkje det eit uttrykk for at dei single no har det så bra at dei ikkje lenger treng ein slik organisasjon i ryggen?

– Overhovudet ikkje! Det arbeidet burde vore vidareført. Nye krefter skulle ha komme inn og revitalisert organisasjonen. Problemet er at dei single er ei så ueinsarta gruppe med så ulike interesser at det er ikkje lett å organisere dei.