VIKINGTIDA

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Vi skal koma til norske Cat Jarman og intervjuet med henne lenger nede, men først litt om briten Martin Biddle og danske Birthe Kjølbye-Biddle, det store ekteparet i moderne internasjonal arkeologi. Mest kjende er dei kanskje for arbeidet sitt på vikingane, og særleg kjend vart Kjølbye-Biddle då ho var med i ein BBC-serie som dokumenterte via DNA-prøvar av vestlendingar at det framleis var nokså mykje vikingblod på dei britiske øyane, særleg i nordaust. Det likte britane godt å høyra. 

På 1970- og 1980-talet gjennomførte ekteparet ei utgraving i eit gamalt kloster i og rundt St Wystan’s-kyrkja i Repton, som ligg midt i England og i si tid var eit sentrum både for kristendom og makt. Kongane av Mercia vart gravlagde der. Ekteparet fann ei massegrav av det dei trudde var delar av den store heidenske hæren som invaderte England i 865. Skal vi tru Den angelsaksiske krønika, var dette ein ufatteleg valdeleg bande, og myten vil ha det til at det var dei tre sønene til den store Ragnar Lodbrok – ja, den familien tv-serien Vikings handlar om – som stod attom invasjonen.

Vinterleir

Den angelsaksiske krønika er mykje eit propagandaskrift i regi av Alfred den store av Wessex, som stogga vikinghæren sør i England. Han vart plaga av det han hevda var ekstremt valdelege vikingar, og vart sjølvsagt i eigne auge endå større av å ha hindra desse valdsmennene i å taka heile England. Resultatet av invasjonen vart i alle høve at vikingane tok store delar av Aust-England, og området fekk namnet Danelagen sidan det var underlagt dansk lov.

I 873 slo vikinghæren vinterleir i Repton, om vi skal tru krønika. Ekteparet Biddle byrja difor utgravingane der. Dei gjorde eit storvarp, dei fann beinrestane etter minst 264 personar som var drepne og gravlagde ved kyrkja. Ein av dei var gravlagt saman med mykje fint ustyr, og eit anna lik skulle syna seg å vera son hans. Denne hovdingen eller kongen var drepen på ein bestialsk måte.

Store menn

Då kan vi seia velkomen til skotten William Dalrymple, som er ein av dei store internasjonale historikarstjernene. For nokre veker sidan fortalde han i Financial Times at han som tenåring var med på utgravinga i Repton. Dalrymple fortalde om kor entusiastiske alle hadde vore då dei fann grava som inneheld «menn av ein enorm storleik», og særleg stor var vikinghovdingen. Men han fortalde også kor forundra han seinare vart over at funnet lenge såg ut til å verta gløymt, noko han tilskreiv ein manglande aksept for at vikingane var valdelege. Det heile «var på eit vis skamfullt umoderne, og på tvers av den rådande akademiske forteljinga, som sa at vikingane var fredelege handelsmenn».

Grunnen til at Dalrymple fortalde om si rolle i funnet, var at han skreiv ei melding av boka River Kings. A New History of the Vikings from Scandinavia to the Silk Road. Dalrymple verkeleg elska boka – «eit av dei mest spanande arbeida om arkeologisk etterforsking eg nokon gong har lese». Men han kom ikkje med heile forteljinga om kvifor Repton-funnet delvis vart ignorert. For karbon 14-metoden synte at beinrestane ikkje kunne vera frå 873. Dei var mykje eldre. Det var altså ikkje vikinghæren som hadde gravlagt sine falne. Forklaringa, meinte mange, var truleg at munkane hadde samla saman lik og gravlagt dei ved kyrkja gjennom mange år. Nedtur. Ekteparet Biddle nekta å gje seg, men dei vart ikkje heilt trudde på påstandane om at dei hadde funne delar av den heidenske hæren.  

Elvekongen

River Kings er skriven av Cat Jarman, som før heitte Catrine Lie Jarman. Ho er seniorrådgjevar ved Kulturhistorisk Museum i Oslo med ansvar for utviklinga av faginnhaldet for det nye Vikingtidsmuseet og har i tillegg ei forskartilknyting ved universitetet i Bristol. Ho er norsk, men har budd det meste av sitt vaksne liv i England. Underskrivne tinga straks boka etter å ha lese meldinga i Financial Times, men sleit med å finna informasjon om «Cat Jarman» då eg googla henne.

­­– Eg vart lei av at britane ikkje kunne uttala namnet mitt, særleg sleit dei med e-en på slutten av namnet. Difor no «Cat», seier ho via Zoom.   

Jarman startar boka med vikinghovdingen frå Repton-funnet, eller rettare sagt med ei sjeldan karneolperle funnen i massegrava, eit smykke som Jarman fylgjer via Sverige, Silkevegen og heilt til ei gruve og ein handverkar i India. Men ein annan grunn til at ho startar med den store vikingen, som isotopanalysar syner truleg var frå Danmark eller Sør-Noreg, og dessutan var blond, blåøygd og diverre skalla, er doktorgradsarbeidet hennar. Saman med nett Martin Biddle publiserte ho ein forskingsartikkel i 2018 under det gamle namnet sitt. Ho hadde funne feilkjelda i isotopprøvene, noko ho ikkje tek æra for i boka.

Vikinghæren i England hadde tydelegvis levd på ein diett med mykje fisk. Ein plante- og kjøtbasert diett er «ferskvare» og eit direkte resultat av fotosyntesen som går føre seg kvart år. Fisk og annan sjømat inneheld derimot karbon som har sirkulert i havet lenge og difor er mykje eldre. Jarman korrigerte for dette i laboratoria.

Ho hamna rett attende i 873. Som Søren Sindbæk, arkeolog ved universitet i Aarhus sa det til Sveriges Radio då artikkelen til Jarman og Biddle kom ut, eit funn kona til Biddle diverre ikkje fekk oppleva sidan ho døydde i 2010: «Det er heilt nydeleg at vi kan rekna med Repton igjen. Dette er eit ekstremt viktig funn.» Nei, Jarman har ikkje prova at leivningane er frå Ragnar Lodbrok eller ein av sønene hans. Men danskane vel nok å tru det.

Då skal Jarman sjølv få sleppa til.

Perla

– Kvifor byrjar du boka med denne karneolperla?

– Eg ville ikkje skriva ei tradisjonell vikingsoge. Eg ville skrive meir som ein arkeolog. Vi finn ein gjenstand i jorda, og så må vi prøva å fortelja historia rundt denne gjenstanden. Eg fann denne perla og vart totalt oppslukt av henne. Eg måtte berre finna ut korleis reisa hennar til England hadde gått før seg. Dessutan var boka eit høve til å fortelja om det faget eg held på med, bioarkeologi, seier Jarman.

– Men kvifor har britane no vorte så opptekne av denne krigaren som spreidde død og forderving?

– Han er den typiske vikingkrigaren. Han har torshammarsmykket rundt halsen og det tradisjonelle sverdet, og dessutan ligg han gravlagd på ein stad som var særs viktig på den tida. Men vel så viktig er det at han kjem frå ei av dei svært få vikinggravene funne i England. Dessutan er han altså drepen på ein så ekstrem måte. Han fekk ikkje nett ein rask død. Nokon ville formidla noko ved å skada han slik.

Vi veit ikkje sikkert om hovdingen vart drepen av andre vikingar, som heile tida hadde konfliktar internt, eller av angelsaksarar, men dei historisk kjeldene er nokså eintydige på at det var angelsaksarar. Dei utøvde altså, etter det meste å døma, vald i ein grandios skala. Men det høyrer vi lite om. Dagens britar vil helst ikkje snakka om massakrane av zuluar. Amerikanarane går heller ikkje rundt og skryter av nedslaktinga av indianarar. Men vikingane? Jau, dei vert dyrka som utøvarar av vald i dei fleste samanhengar. Ragnar Lodbrok vert eintydig framstilt som ein fantastisk krigar og valdsmann når Hollywood skal laga fjernsyn. Inga orsaking der, berre «gladvald».

– Ja, det er noko merkeleg her. I program etter program vert denne valden nesten positivt framstilt. Men det heng nok delvis saman med at vi snakkar om ting som hende tusen år attende. Det er kanskje ikkje nokon i dag som vi kan seia har det mykje verre på grunn av det vikingane gjorde. Eg har i grunnen ikkje noko betre svar. Men interessa har vore ekstrem, særleg dei siste åra. Mykje av den nye interessa kjem nok av at teknologien har gjeve oss høve til å svara på spørsmål vi ikkje kunne svara på før.

Rasisme mot nordmenn

– Vi nordmenn får rett nok ikkje mykje merksemd der borte? Det er danskane som gjeld?

– Ja, i dei historiske kjeldene vert det snakka om danskane, særleg det som har med politikk å gjera. No høyrer det med at kva som er norsk og dansk er litt komplisert. I det vi kallar vikingtida, kontrollerte danskar mykje av det som vart Noreg. Dessutan er det slik at dei historiske kjeldene kallar alt av vikingar for danskar. Dei som skreiv ned sogene på 900-talet, hadde neppe stor kjennskap til kven dei hadde å gjera med. Leiarane var nok ofte danskar, men særleg dei som busette seg nordaust i England, emigrerte frå Vestlandet.

Det store spørsmålet er likevel framleis korleis så relativt få menneske frå Norden kunne få så mykje makt og taka så mykje land, både aust, sør og vest i Europa.

– Det var dyktige til å nytta dei høva dei fekk. Vi ser det i måten dei drog over hav på, og vi ser det i måten dei nytta elvane i aust på. Dei hadde båtteknologien, som gav dei eit konkurransefortrinn. Dessutan trur eg ikkje det var så vanskeleg å emigrera og slå seg til i eit anna land. Dei fleste av dei som emigrerte, nytta nok ikkje vald. Dei berre slo seg ned på ein ny stad. I tillegg hadde dei noko å tilby, det ser vi til dømes på smykka. Vikingane var dyktige til å taka opp nye kunstformer og tilby ein «skandinavisk» vri. Det høyrest litt banalt ut, men dei var tilpassingsdyktige.

– Men var dei friskare enn andre? Kvifor var dei så store? Var det meir protein, som gjer folk høgre, i dietten i Skandinavia enn andre stadar?

– Diverre veit vi ikkje det. Ja, vi veit at den gjennomsnittlege skandinaven var høgre enn den gjennomsnittlege angelsaksaren. Eg trur kanskje at levemåten var hardare på kysten av Skandinavia. Dei var nok meir krevjande å overleva og tilpassa seg langs kysten av Noreg, til dømes, enn på dei britiske øyane. Men vi har ikkje noko prov på at dei var friskare.

Rusarvikingane

Den kanskje mest fascinerande delen av boka er skildringa av rusarane, som i røynda var vikingar. Både i Frankrike og i Storbritannia er vikingane ein del av nasjonssoga, og ingen går i dag rundt og fornektar den rolla til dømes normannarane spelte. Men i Russland og Ukraina er det annleis, sjølv om munkane som skreiv ned soga om danninga av Russland, fortalde at slavarane sjølve bad inn rusarane for å skapa fred mellom slavarane, som alltid låg i konflikt med kvarandre. Her høyrer det med å nemna at ordet slave kjem av slavar, enkelt og greitt av di vikingane eller rusarane tok så mange slavarar som trælar og selde dei vidare. Det er ikkje ein heilt grei arv å ha late etter seg.  

– Russarar vil ikkje akseptera den «nasjonsbyggande» rolla vikingane hadde. Kvifor er det slik?

– Dette er det store spørsmålet som det aldri vert semje om: Kva rolle hadde dei som kom frå Norden på slutten av 700-talet, i det som vart etableringa av Kiev-staten og Russland? Usemja går minst attende til 1700-talet, då Sverige kriga der nede, men særleg sterke vart kontroversane etter andre verdskrigen. 

Det er kan henda forståeleg, for Hitler hevda at utan det germanske vikingblodet hadde russarane og slavarane framleis «levd som rotter».

– Etter andre verdskrigen vart det rett og slett veldig upopulært å hevda at skandinavar hadde hatt nokon som helst påverknad på Russland og Ukraina. Eg har til dømes arbeidd på ei utgraving i Ukraina. På 1960-talet sende Moskva ein arkeolog dit for å prova at denne plassen aldri hadde hatt noko med vikingane å gjera. Men det gjekk ikkje. Heile staden var full av skandinaviske gjenstandar og vikinggraver som var heilt identiske med dei vi har funne i Sverige.

– Kvar kjem ordet rus frå?

– Det veit vi ikkje, men den mest populære tolkinga no er at ordet kjem av ordet for å ro, rous.

Økonomisk vekst?

Den moderne forklaringa på korleis vi får økonomisk vekst, er at det får vi gjennom produktivitetsforbetringar. Og ja, vikingane var også handelsmenn, kanskje særleg det. Men det er ikkje til å koma forbi at dei drog på tokt for å skaffa seg rikdom, og særleg mykje rikdom skaffa dei seg i aust. Dei var enkelt og greitt ute etter sylv. Men vart dei rikare av dette? Når du tek med deg mykje sylv heim, får området du kjem frå, meir sylv. Men får du meir rikdom og betre levestandard?

– Det som skjedde fyrst, var nok at vegane til makt og god levestandard av ulike grunnar vart vanskelegare. Når du dreg ut, og så kjem heim med rikdom, vert det ei kjelde til makt som igjen inspirerer andre til å draga ut. Det høyrest kanskje rart ut, men eg trur mykje av rikdomen vart nytta til å rusta ut nye tokt. Inspirasjonen til dei fyrste tokta kjem nok frå handelsplassane, som var ein del av eit større nettverk, som til dømes Ribe sør i Danmark, der det er gjort store funn av mineral nytta til smykke. Vi finn også islamsk sylv på Kaupang. Dessutan er det å ha vore ute noko som ikkje berre skapar fysisk kapital, men òg sosial kapital. Du er noko. Dette skapar inspirasjon.

– Men skapte ikkje all utfarten inflasjon heime?

– Eit godt spørsmål utan gode svar. Kostnaden ved å rusta ut mange hundre skip var sjølvsagt enorm. Di meir sylv, di fleire og større tokt. Men eg trur ingen har eit godt tal på kor store verdiar vi talar om. Ser vi på Gotland og funna der, snakkar vi om mange titals kilo med sylv i ulike depotgraver. Men eg har i grunnen ikkje eit godt svar på kva rikdomen gjorde med samfunna heime. Kanskje vart rikdomen i hovudsak ei kjelde til emigrasjon.  

– Kva slags arv sit vi att med etter vikingane? Kva slags fotavtrykk sette dei? Gjorde dei samfunna dei kom til, betre?

– Vi kjenner Storbritannia best, og her skapte dei ei positiv utvikling, særleg økonomisk. Dei gjorde mellom anna pengeøkonomi og myntar meir populært. Alfred måtte i tillegg byggja forsvarssystem, borgar, som så vart byar. Vi fekk meir handel, og særleg i nordaust får vi nye kunstformer. Saman med integrering fekk vi ei kulturell blømingstid. Så jau, dei var nok ei positiv kraft.