Media

Bent Kvalvik

bent.kvalvik@nb.no

Det er nok få tilsette som har bore så mange ulike hattar i norsk radio og TV som Eli Skolmen Ryg. Ho byrja i NRKs jentekor like etter krigen, frå 1950 var ho ein mykje brukt barneskodespelar i Barnetimen og Radioteatret, og da fjernsynet starta opp for alvor i 1960, var ho med frå dag éin, så å seie. Og i kva for yrke? Det vil mest ta eit eige avsnitt å nemne dei alle.

– Tja, korleis eg hamna i NRK? Det var jo musikken og songen som førte meg dit i fyrste omgang, fyrst jentekoret og etter kvart studiekoret til Marie Foss. Eg kom frå ein musikalsk og musikkinteressert familie. I tillegg var eg vill etter teater heilt frå eg kunne gå og snakke.

Etter eit par år i koret vart ho spurd om å prøvespele for ei rolle i barnetimehøyrespelet Barna ved stasjonen.

– Rolla fekk eg, og frå da av budde eg praktisk talt i kringkastingshuset frå eg var fjortis til eg vart pensjonist.

– Radiominne sit sterkt i dei som er gamle nok til å hugse tida før TV. Kva botnar denne minnestyrken i?

– Eg trur det har å gjere med at det var ei gjenreisingstid. Folk hadde slite mykje med sakn og sorg i krigsåra. Det at landet skulle reise seg att etter tøffe år, fall saman med ein forsterka trong til fellesskap. Der kunne radioen gjere mykje av nytta på 1940- og 1950-talet.

– Ingen skodespelar

For henne vart det mange, mange høyrespelroller i dei åra.

– Og så barnsleg røyst hadde eg at da eg gjorde den siste barnerolla, var eg nygift og høggravid.

Da hadde ho rokke å vere med i russerevyane til Einar Schanke og vore på sommarturnear med andre vonefulle stjernefrø som Kari Simonsen, Svein Wickstrøm og Vigdis Røising.

Skodespelarkarriere vart det likevel ikkje for den vaksne Eli, men ho kom likevel til å setje visse teaterspor etter seg i ungdommen. Da avisa Morgenposten i 1956 tok initiativ til ein eigen teaterpris for skuleteater i Oslo, vart ho invitert til å vere med i nominasjonsjuryen, etter å ha markert seg så pass lenge både i radioen og i studentrevy.

Bilethoggaren Reiulf Renberg laga ein skulptur som skulle vere mal for sjølve prisen, og i siste instansen måtte jo denne statuetten ha eit namn. Kva skulle han heite? Jau, sidan juryen berre hadde éin kvinneleg medlem, valde dei galante herrane å kalle opp statuetten etter nett denne kvinna i gruppa. Sjølv hadde nok unge Eli litt blanda kjensler for ei slik ære, og når ho vart intervjua om dette, passa ho godt på å seie at skulpturen var ferdig lenge før namnet vart bestemt. Ingen måtte tru ho hadde stått modell for kunstnaren! Men Eli-statuetten vart ein ettertrakta og mykje omtala pris i mange år.

– Men NRK sleppte ikkje taket i deg?

– Dei henta meg iallfall kjapt inn att, etter at eg hadde prøvd eit par år som heimeverande. Ein dag kom det telegram heim til meg frå Otto Nes: «Hallodama i fjernsynet er sjuk. Vi treng ein vikar fort, og eg veit berre om deg som kan gjere noko slikt på kort varsel. Kan du ringe meg med ein gong? Otto.»

– Du gjekk rett inn på skjermen i norsk TVs første sesong – kva følger fekk det?

– For meg, ikkje berre av det gode. Å bli konfrontert med den høge pulsen i direktesendinga var sjølvsagt nyttig, men å bli attkjend og snakka til av framande folk av di dei hadde sett fjeset mitt på TV, det var eg ikkje komfortabel med. Sånn sett var det heilt greitt at eg snart etter fekk stilling som kontordame i lønsklasse 0. Det var jo alltids ein start.

Nytt og ukjent

Så vart det ledig ein jobb som script, og den jobben fekk ho.

– Det var skummelt, men utruleg spennande å vere med på å etablere eit nytt mediefenomen, der mest ingen kunne noko frå før, alt var nytt og ukjent for oss. Og dette var berre kort tid etter at Stortinget hadde vege for og imot i lange tider om fjernsyn i det heile var noko Noreg skulle ha. År og dag gjekk det jo òg før ein fekk bygd ut sendenettet så det nådde ut til heile landet. Erik Bye sa fleire gonger: «No gjeld det å få samla heile Noreg til eit rike ­­­– igjen!»

– Men script var du vel heller ikkje så lenge?

– Nei, men det var mest ei naudsynt røynsle for å kome vidare. Vi som var unge og i gründergjengen, vart jo grundig opplært, NRK måtte opprette ei eiga opplæringsavdeling for å oppnå kompetanse i alle dei ulike TV-jobbfunksjonane. Etter kvart som eg avanserte til producer, fekk eg jo stendig betre overblikk over korleis eit TV-program skulle utformast.

Dei tidlegaste sendingane ho produserte, var musikkprogram, mellom anna ei rad raffinerte ballettframsyningar, som var bestillingsverk med nyskriven musikk.

I det heile var musikken ei viktig drivfjør i det meste Eli gjorde, både privat og på jobb. Som lita opptredde ho med songnummer på ulike arrangement, også i radio. Ho spela piano og tok songundervisning hjå Oskar Raaum og Anne Brown. Dermed kunne NRK òg profittere på å ha ein TV-producer som hadde eit musikkfagleg fundament.

Eit spennande prosjekt var til dømes TV-operaen Tivoli av Kåre Kolberg og Per E. Fosser. Der hadde ho biletregien.

– Men etter at eg i 1963 hadde vore med på produksjonen av Kranes konditori i Fjernsynsteatret, var det liksom ingen veg attende. Da vart det fortrinnsvis fjernsynsteater i åra som følgde.

– Skodespel på fjernsyn – korleis fann det forma si?

– Vegen vart til medan vi gjekk. Det handla til å byrje med mykje om å transformere originalskriven scenedramatikk til TV-ruta, bestemme når sjåaren skulle sjå berre eit andlet eller ei heil gruppe, eller eit heilt rom. Etter kvart som Arild Brinchmann, den første sjefen i Fjernsynsteatret, byrja satse på moderne og eksperimenterande dramatikk, blei det jo mykje sjåarstorm, men ein skal hugse at Fjernsynsteatret alltid hadde ein svært høg sjåarfrekvens, faktisk i alle år. At Fjernsynsteatret var upopulært og publikumsfiendtleg, er faktisk berre ein myte. Vi skal gi folk det dei ikkje veit dei vil ha, brukte Brinchmann å seie.

– Men mykje alvor og mørke var det da likevel i Fjernsynsteatret? Det vart vel etterlyst litt meir av det muntre repertoaret som teatera elles balanserte programmet med?

­ – Jau, vi ville nok gjerne vist meir komedie, og eg hugsar det var seriøse planar om å vise til dømes Arsenikk og gamle kniplinger. Men både dette stykket og mange andre populære komediar var det faktisk uråd å få spelerettar til i norsk fjernsyn.

Dramaproduksjon

– Du avanserte til slutt til å vere regissør?

– Ja, etter å jobba tett på dramaproduksjonane i så mange år, som producer, regiassistent og med biletregi, kom til slutt spørsmålet: Du som har vore jordmor og fødselslækjar for så mange regissørar i TV, er det ikkje på tide du prøver deg i registolen sjølv? Og så, midt på 70-talet, greip eg sjansen. No hadde eg vore med på både TV-tilpassa scenedramatikk og originalskrivne TV-spel, som sjølvsagt ligg estetisk nærare spelefilmen, så eg hadde på eit vis innfallsvinkel til både teater, TV og film.

Dei to første produksjonane ho regisserte, var Vi har da alltid hatt det så bra av Carin Mannheimer, eit kammerspel om ein ekteskapskonflikt, ein rein studioproduksjon, og rett etter det «Laurdagskveld», ei filmatisert novelle av Tarjei Vesaas.

– Det første store regiarbeidet mitt var Den som henger i en tråd, i 1980, ein serie i fire episodar etter Nini Roll Ankers roman. Det fall i god jord både hos presse og sjåarar. Og sjeldan har vel ein norsk TV-serie hatt så mange gode kvinneroller.

– Du har òg teke for deg verk av Amalie Skram, Cecilie Løveid, Ragnhild Nilsstun og Freya Gerstad. Har du hatt eit spesifikt feministisk program?

– Til ein viss grad var eg vel prega av teikna i tida, ikkje minst som kvinne i eit mannsdominert yrkesmiljø. Men det som først og fremst interesserte meg, var registreringa av den kvinnelege uttrykksmåten i motsetnad til den mannlege. Det er vel mest politisk ukorrekt å seie det, men det er faktisk ganske lett å sjå at vi kvinner både skriv og regisserer annleis enn menn.

Da Den som henger i en tråd hadde gått på TV, snakka ho med Arne Skouen om nett det.

– Han såg tydeleg, sa han, at den typisk aristoteliske framdrifta i typisk «mannleg» forteljemåte her var heilt fjern frå min – og Nini Roll Ankers – openbert sykliske teknikk, der forteljinga strammar seg til og løyser seg opp att med jamne mellomrom. Bror min (Jon Skolmen, red. merk.) sa ofte: «Mannfolk har telelinse, kvinnfolk har vidvinkel.»

– I slutten av 80-åra leia eg regikursa i NRKs opplæringsavdeling, vidaregåande kurs for programmakarar frå ulike avdelingar. Spora etter alle dei talentfulle elevane har eg hatt glede av å følge på rulletekstane i alle år.

Snuoperasjon

Fjernsynsteatrets død i 1990 førte med seg ein ny sjanger. No skulle NRK Drama, som det sidan har heitt, først og fremst satse på seriar. Eli Skolmen Ryg vart med på snuoperasjonen.

– Ja, da vart eg involvert i det ein først kalla langseriar, og som etter kvart fekk namnet såpeseriar. Men i denne sjangeren var vi jo meir regissørar i team. Eg regisserte 21 episodar av den første NRK-såpa Offshore og kan vel ta min del av æra for at Kristoffer Joner vart oppdaga som eit sikkert kort framfor kamera.

Seinare var ho medregissør for serien Soria Moria.

– Stort sett har eg alltid likt å jobbe i kollektiv. Da eg gjorde min første og einaste jobb som regissør på teater, eit stykke som heitte Katta i sekken på Teatret Vårt i Molde i 1982, kjende eg faktisk at dette momentet mangla. Det vart ei framsyning som fekk god åtgaum, men eg treivst ikkje heilt med å bli sett i ein registol der eg skulle avgjere alt på eiga hand. Det vart dermed ikkje meir teaterregi.

– I NRK vart det derimot ein imponerande lang karriere. Men tidene endrar seg. Kva avgjerder ville du ha teke om du hadde vore kringkastingssjef i dag?

– Det kan eg neimen ikkje seie, for det er ein jobb eg aldri ville hatt. Verda har gått vidare. Det som i mi tid var einvegskommunikasjon med opplysning til folket, det eksisterer jo ikkje no.

Alt er annleis, folk avgjer sjølve kva dei vil ha, podkast eller Facebook eller all verdas filmar i TV-boksen, seier 85-åringen.

– Eg uroar meg ikkje for framtida. Vi er heile tida «under forvandlingens lov», som vår felles ven Ibsen seier. Slapp av, mormor, sa eitt av barnebarna mine nyleg, vi finn våre eigne løysingar. Og det er eg viss på at dei gjer.