Film

Gaute Losnegard

gaute.losnegard@enivest.net

På Island har dei digitalisert den aller første spelefilmen som blei innspela på øya i 1919, Borgslægtens historie (på islandsk Saga Borgarættarinnar). Filmen, som blei laga av det danske selskapet Nordisk Film, kjem i to delar og varer i over tre timar til saman. Han vart nyleg vist på kino i Reykjavik, Akureyri og Seydisfjördur med innlagd pause for påfyll av snacks og drikke.

Filmen byggjer på romanserien med same namn av den islandske forfattaren Gunnar Gunnarsson, utgjeven i 1912–14. Skúli Björn Gunnarsson, leiar for Gunnar Gunnarsson-instituttet, fortel at filmen er ein viktig del av den islandske kulturarven.

– Dette var starten på filmindustrien på Island, og filmen fekk stor utbreiing då han kom. Han blei vist i minst 15 land, og Nordisk Film tente gode pengar på han. I Reykjavik viste dei filmen på kino omtrent annakvart år heilt opp til 1960-talet, lenge med livemusikk. Det vart også laga ein 16 mm-versjon av filmen. På den måten kunne små bygdekinoar rundt om på heile Island setje han opp.

Livsvisdom

Saga Borgarættarinnar handlar om tre generasjonar av ein gammal islandsk familie. Kampen mellom det gode og det vonde står sentralt, og tilgjeving er eit viktig tema.

Romanserien gav Gunnar Gunnarsson gjennombrotet som forfattar. Han kom frå enkle kår på Aust-Island og drog i unge år til Danmark. Han skreiv mest på dansk, men handlinga i bøkene hans er nesten alltid lagd til Island. Bøkene hans selde svært godt i mange land. I Danmark var det gjennom mange tiår vanleg å gje Borgslægtens historie som gåve til konfirmantar, fortel Skúli Björn. Romanen blei halden for å vere rik på livsvisdom.

Filmteamet som drog til innspelingane på Island, bestod av fleire erfarne danske stumfilmskodespelarar, men alle statistane var islendingar. Den islandske levemåten og den dramatiske naturen er viktige element i filmen. Vi ser stadig skodespelarar på hesteryggen, og dei islandske husa er av den gamle typen, bygde opp med jordvegger.

Gunnar Gunnarsson likte ikkje filmen, som inneheld fleire scener som ikkje finst i romanen. Han boikotta difor premieren i København i 1920, men tente likevel godt på filmrettane, og filmen hjelpte på karrieren hans.

Ny filmmusikk

Stumfilmmusikk er ein eigen sjanger. Det musikalske innslaget gjev filmen ein eigen atmosfære og må passe til det dramatiske nivået etter korleis handlinga utspelar seg. Skúli Björn seier at det har blitt spela svært mykje ulik musikk til Saga Borgarættarinnar. Endåtil eit rockeband har fått prøvd seg på å musisere til filmen.

Det er komponisten Thórdur Magnússon som har skrive musikken til den nye versjonen av filmen, som er framført av Sinfóníuhljómsveit Nordurlands (Sinfonia Nord) i Akureyri. Dette symfoniorkesteret har spesialisert seg på filmmusikk og har samarbeidd med Disney, Netflix, BBC og fleire andre storselskap. Dei har spela inn musikken til fleire Hollywood-filmar.

Planen er no å gjere filmen tilgjengeleg på internett. Han skal dessutan visast på København Stumfilmfestival i januar og på Silent Film Festival i Pordenone i Italia neste haust.

Tilskot frå kraftpengar

Gunnar Gunnarsson-instituttet har samarbeidd med det islandske filmarkivet gjennom fleire år for å få til den nye utgåva av Saga Borgarættarinnar. Ein del av pengane til prosjektet har kome frå eit fond som instituttet oppretta for få år sidan.

Fondet har utgangspunkt i garden Skriduklaustur på Aust-Island som Gunnar Gunnarsson kjøpte i 1938. Han hadde ei romantisk tilnærming til landbruk, og i 1939 flytta han og kona frå Danmark og ut i den islandske øydemarka for å byggje opp ein storgard basert på sauehald. Den tyske arkitekten Fritz Höger, ein ven av Gunnarsson, teikna det svære våningshuset på 315 kvadratmeter grunnflate med to etasjar som i dag rommar eit forfattarmuseum og ein restaurant. Höger teikna også fleire andre bygningar til bruk i gardsdrifta, men desse blei aldri bygde.

Gunnarsson hadde ikkje tid til å vere bonde, han var oppteken med heilt andre saker. Under ein føredragsturne våren 1940 fekk han audiens hos Hitler, og seinare har det alltid heft ved forfattaren at han var tyskvenleg. Nokon hevdar endåtil at han var nazist.

– Det var han ikkje, men det gode boksalet han oppnådde i Tyskland, tok frå han draumen om Nobelprisen i litteratur, seier Skúli Björn.

Han blei ikkje buande lenge på Skriduklaustur. Alt i 1948 flytta han og kona til Reykjavik, og dei donerte då garden til den islandske staten. Med garden følgde vasskraftrettar i fjella, og i samband med utbygginga av Kárahnjúkar tidleg på 2000-talet – den største kraftutbygginga på Island nokosinne – kom det kroner i kassa. Nokre av dei har altså rulla inn i nyutgåva av Islands første film.

Treng nye lesarar

Skúli Björn Gunnarsson er trygg på at den nye versjonen av Saga Borgarættarinnar vil vere eit viktig bidrag for å spreie litteraturen til Gunnar Gunnarsson, slik instituttet har til oppgåve. Han meiner at altfor mange forfattarmuseum fokuserer for mykje på forfattaren som person, i staden for å jobbe for å skaffe nye lesarar til bøkene forfattaren har skrive.

– Slike museum har blitt bygde opp som pilegrimsmål og turistdestinasjonar, men viss ingen les verka lenger, kvifor skal ein då ha forfattarmuseum? Eg tenkjer at ein må leggje større vekt på litteraturen enn på møblane i forfattarbustaden.

Ut ifrå denne tanken skal utstillingane ved Skriduklaustur, som no i stor grad fokuserer på livssoga til Gunnar Gunnarsson, byggjast om.

Internasjonal impuls

Seydisfjördur har knapt 700 innbyggjarar og ligg nesten 70 mil frå Reykjavik. Samanlikna med hovudstaden må byen reknast som ein søvnig utkant. Likevel er Seydisfjördur på mange vis annleisbyen på Aust-Island, med internasjonale impulsar og eit rikhaldig kunst- og kulturliv. Her ligg mellom anna den einaste kinoen i landsdelen, Herdubio, som nyleg hadde Saga Borgarættarinnar på programmet.

Det er det amerikanske paret Austin Thomasson og Arndis Otharsson som driv Herdubio på heiltid. Arndis er rett nok halvt islandsk og fødd på sagaøya, men ho flytta til USA som liten. Begge har teke filmutdanning i Chicago, og dei har sjølve erfaring med å lage film. Dei kom til Seydisfjördur første gong i 2015, som elevar ved den internasjonale kunstskulen LungA School. Her fekk dei kontakt med to islendingar som hadde teke over det gamle samfunnshuset i byen. Dette resulterte i filmklubb og utandørskino – på ferjekaia.

I februar starta Austin og Arndis sin eigen filmfestival, Flat Earth Film Festival (FEFF), som har uavhengige og eksperimentelle filmar på programmet. I det daglege satsar dei like fullt på å nå eit breitt publikum. Den neste storfilmen på Herdubio er den nyaste James Bond-filmen.