Friluftsliv

Sjur Haga Bringeland

sjurhabring@gmail.com

Sportsjakta og sportsfisket i Noreg byrja som kulturimport. Det tok til på midten av 1800-talet: Sport og spenning for spenningas skuld var noko for folk med pengar og fritid. Det var ein ny måte å bruka naturen på som endra natursynet vårt: Frå å vera noko fælsleg og barbarisk såg ein no det sublime og poetiske i naturen. Den adelege jaktkulturen på 1700-talet var noko forfina som blei utøvd i velstelte viltparkar. No, derimot, ville ein ut i villmarka for å driva jakt og fiske på eiga hand.

Det var fyrst og fremst britane – dei byrja å reisa hit etter Napoleonskrigane – som eksportere dei nye ideala. Utviklinga i berg- og treindustri førte òg mange utlendingar til Noreg, og dei dreiv jakt og fiske på fritida. Somme kjøpte store landeigedomar for tømmerdrift, og med landet fylgde fellingsrett på elg. Medan småviltjakt med gevær stort sett blei drive utan noka form for løyve den gongen, var jakt på hjortedyr strengt regulert og knytt til eigedomsretten.

Pionerane

Flugefisket kom gjennom trevarehandelen. Thoning Owesen, ein irsk godseigar, skal ha vore fyrst ute med å nytta flugestong her i landet då han fiska laks i Nidelva i 1822. Den fyrste boka om flugefiske på norsk blei utgjeven i 1839 av skotten R.D. Hutchinson, som var trelasthandlar i Drammen. Ein av dei fyrste nordmennene som fatta interesse for denne eksklusive sporten, var eventyrsamlaren Peter Christen Asbjørnsen. Hans Kvernsagn frå 1843 er den fyrste norske forteljinga der flugefiske blir skildra.

Når det galt sportsjakta, spelte teknologiutviklinga ei stor rolle. Dei gamle munnladegeværa med flintlås var tunge og klabne. Sidan det tok si tid frå ein trekte av til skotet gjekk, var slike lite brukande til støkkjakt på flyktande vilt. Dette betra seg på midten av 1800-talet med den såkalla perkusjonsmekanismen, der hanen trefte ei knallperle som kveikte krutet.

Men det var ikkje før introduksjonen av bakladaren nokre tiår seinare at det blei verkeleg fart i sakene. Bakladarar nytta patronar av typen me kjenner i dag. Men sidan jaktvåpen var kostbart og noko berre dei kondisjonerte hadde råd til, breidde sportsjakta seg sakte. Fyrst med boltrifla, der magasin med fleire patronar gjorde det raskare å lada og lettare å treffa, fekk sportsjakta større utbreiing – masseproduserte rifler, som det legendariske Krag-Jørgensen-geværet, blei mot slutten av hundreåret spreidde kringom i landet gjennom skyttarvesenet.

Nasjonsbyggjande

Andre helvta av 1800-talet var ei brytningstid i norsk jakthistorie. Ny teknologi og brå vekst i folkesetnaden førte til press på viltressursane. Dei nye sportsjegerane barka saman med representantane for den gamle fangstkulturen. Jaktrettar, jakttider og fangstmetodar blei eit politisk stridstema – ein konflikt med sterke sosiale aspekt.

Det er i denne samanhengen me må sjå etableringa av interesseorganisasjonen som har jubileum i år: Den som i 1871 fekk namnet Norsk Jæger- & Fisker-Forening og sidan 1936 har heitt Norges Jeger- og Fiskerforbund (NJFF). Frå fyrste stund var formålet å arbeida politisk for saka til dei som dreiv jakt og fiske for sportens skuld, fortel Espen Søilen. Han er historikar, tidlegare generalsekretær i NJFF og forfattar av fleire jakthistoriebøker.

– Søilen, kva var det for ei foreining som blei stifta for 150 år sidan, og kven var stiftarane?

– Dei var pasjonerte jegerar og fiskarar. Samstundes var det noko nasjonsbyggjande over prosjektet deira. Medlemene ville fremja sportsfisket og det dei kalla «sportslege jaktinteresser», av di dei såg på dette som den beste ressursutnyttinga.

Men motstandarane trekte motiva deira i tvil.

– Foreininga nytta nasjonaløkonomisk argumentasjon: Landet var meir tent med å skyta ei rype framfor ein fuglehund om hausten, enn å fanga rypa i snare om vinteren, hevda dei. Motstridande klasseinteresser kjem her til uttrykk – snarefangst blei driven av småkårsfolk på bygda, medan det var rikfolk frå byane som stod for fuglejakt med hund.

Vikarierande motiv?

Me kjenner dei att i dag: argumenta om at det var meir lønsamt for samfunnet å la betalingsvillige sportsmenn hausta viltet framfor at dette blei gjort som del av den tradisjonelle fangsten. Sportsmennene la att mykje meir pengar enn det kjøtet kunne seljast for på marknaden, argumenterte foreininga.

Liknande stridar har me framleis, til dømes mellom sportsfiskarane og grunneigarane i lakseelvane og bøndene som har kilenøtene sine i fjordane.

Viktig i denne tidlege fasen til foreininga var at grunneigaren skulle ha einerett til jakt, og at denne retten skulle stadfestast i ei ny jaktlov, fortel Søilen. Slik skulle grunneigarane òg ha eit insentiv for å syta for at fredinga i yngletida blei fylgd.

Samstundes ville ei slik lov gjera det lønsamt for grunneigarane å auka fangsten av rovvilt – kampen mot «de for det matnyttige vilt naturlige fiender», stod det med snirklete, tysk syntaks i formålsparagrafen til foreininga.

Men på bygda blei arbeidet for ei ny jaktlov sett på med skepsis, som eit vikarierande motiv for dei private jaktinteressene til velståande byborgarar. Var ikkje sportsmennene i røynda berre opptekne av å sikra den eksklusive hobbyen sin? Motstandarane argumenterte mellom anna med at småviltfangst som attåtnæring til landbruket avlasta fattigvesenet, og at dette letta skattepresset i kommunane.

«Komplet Rovdyr»

Mellom initiativtakarane til foreininga trekkjer Søilen fram Halvor Heyerdahl Rasch (1805–1883). Han var den fremste zoologen i landet og innførte den moderne tankegangen om berekraftig naturforvalting gjennom lovgjeving. Denne tidstypiske representanten for embetsmannsstaten kjempa med nebb og klør for grunneigarretten. For allemannsretten og tradisjonell fangstkultur hadde han lite til overs: «Enhver har anseet sig berettiget til at dræbe og fange Vildet til enhver Tid, og paa hvad Maade han bedst vidste og kunde, eller med andre Ord, han har været et komplet Rovdyr.»

Striden om allemannsretten til jakt, der foreininga altså kjempa på grunneigarane si side, skulle prega norsk forvaltingspolitikk i mange tiår etter stiftinga. Kommisjonen frå Indredepartementet som førebudde jaktlova av 1899, slo fast at den praktiserte allemannsretten til småviltjakt var basert på ei dansk feiltolking av dei gamle norske mellomalderlovene. 1899-lova sikra slik grunneigarretten, og sjølv om framveksten av arbeidarrørsla førte til fleire omkampar i mellomkrigstida, blei ikkje retten oppheva.

Klasse

Kva så med klassemotsetningane i den norske jaktpolitikken? I stortingsdebatten i samband med 1899-lova fekk sportsjegerane gjennomgå. For fyrste gong blei «sportsjeger» nytta negativt – «sport» gav assosiasjonar til britisk overklasse som stod norske fangsttradisjonar fjernt.

I 1933 blei Arbeidernes Jeger- og Fiskerforbund stifta. Det var eit sosialistisk alternativ til det som då framleis heitte Norsk Jæger- & Fisker-Forening, som altså var på landeigande bønder og borgarskapet si side. Men i 1960 slo dei to seg saman, og tre år etter kom òg Norges Sportsfiskerforbund inn under NJFF.

Den politiske stabiliseringa etter andre verdskrigen førte til at klassekonflikten ebba ut, meiner Søilen. NJFF var ikkje lenger ein eliteklubb som verna om sitt. Med auka inntektsnivå og avviklinga av marginale gardsbruk tala ein ikkje lenger om «sportsjakt» eller «sportsjegerar», for også på bygda var jakt stort sett blitt ein fritidsaktivitet. Småviltjakt var tilgjengeleg for dei som ynskte det, og den markante auken i hjorteviltbestanden frå 1970-talet av førte til at også jegerar utan lokal tilknyting kunne jakta på storvilt.

Norsk jakttradisjon?

Gjennom sine 150 år har NJFF har hatt stor påverknadskraft på måten me forvaltar jakt- og fiskeressursane våre i Noreg på, fortel Søilen. Men foreininga har òg forma den særeigne norske jaktkulturen, som skil seg frå den kontinentale og britiske.

– Om du skulle skildra jaktkulturen vår for ein utanlandsk jeger, korleis ville du då ha ordlagt deg?

– Det er interessant, for det finst jo folk som freistar å selja norsk jakt til utlendingar. Då lyt ein presisera for dei kva jakt i Noreg faktisk er. Dei utanlandske jegerane vil nemleg ikkje oppfatta det som jakt, men som ei naturoppleving.

Me har låg vilttettleik i høve til andre land, seier Søilen.

– Ein kan jo gå i fleire dagar – ja, i fleire år – på elgjakt utan å sjå ein einaste elg. Rypetomme fjell kan me òg gå i, utan at me får ei dårleg jaktoppleving av den grunn. Men ein utlending som er vand med mykje vilt og mykje skyting, korleis vil han oppfatta det? Ikkje utan grunn kallar engelskmennene fasanjakta si for shooting, ikkje hunting.

– Når det gjeld jaktkulturen generelt, så liknar den i Nord-Sverige og i Finland mykje på vår. Der blir det òg trødd mykje. Danmark, derimot, har ein kontinental jakttradisjon, med mange folk på eit lite område – ei storstilt drivjakt i kulturlandskap.