Forteljing

Hilde Vesaas

hilde.vesaas@gmail.com

Denne helga skulle den årlege forteljarfestivalen i Oslo vore arrangert for syttande gong. Profesjonelle forteljarar skulle kome frå heile verda for å dele soger, mytar, segner og eventyr, men også nye uttrykk og nye former i utforskande og sjangeroverskridande uttrykk.

Forteljekunsten er like gamal som menneske sjølv, det ligg djupt i DNA-et vårt å fortelje. Forteljingar skaper struktur, av levd liv, av alle slags fantasiar og førestillingar – og av minne. Før skrifta kom til, hadde dei munnleg overleverte historiene heilt vesentlege funksjonar i samfunnet, dei både skapte og heldt oppe identiteten hos folkegrupper og nasjonar. Sogene var underhaldning, historiefag og pedagogikk.

Høg status

Gode forteljarar hadde høg status i førskriftlege samfunn og var ofte knytte til stormenn og hoffa deira, som den norrøne skalden. Skaldekvada, kongesogene og islendingesagaene eksisterte munnleg lenge før dei vart nedskrivne, og dei har framleis ein framskoten posisjon i litteraturhistoria.

I den vestlege verda fekk forteljekunsten ein renessanse som scenisk kunstuttrykk i 1980- og 1990-åra. Dei siste åra har eg-forteljingane vore i vinden, som i den populære standup-sjangeren. Den moderne forteljekunsten har fått høgare status som kunstutrykk, og dei fleste skuleelevar av i dag har hatt ein forteljar eller tre på besøk gjennom den kulturelle skulesekken.

Mimesis

Ein av dei mest både erfarne og utforskande forteljarane vi har i Noreg, er Heidi Dahlsveen. I dei siste framsyningane sine har ho blanda eldgammalt mytisk stoff med personleg historie. Ho er opptatt av minne, og av kva som hender med dei personlege minna våre i dag, når vi lar andre hugse for oss. Eit anna viktig tema for dei siste framsyningane hennar er døden.

– Alle minne har eit element av død i seg, meiner Heidi. Ho lar det norrøne og det moderne fusjonere for å stille viktige spørsmål om tida vi lever i.

Heidi Dahlsveen har identiteten sin så knytt til det å vere forteljar at ho har tatt namnet «Mimesis». Uttrykket kjem frå gresk, tyder «etterlikning» og er knytt til all kunst, men særleg teater- og forteljekunst. Det er òg opphavet nettopp til verbet «å mime». I den norrøne mytologien er Mimes brønn staden der ein kan hente visdom og kunnskap. Odin ofra det eine auget for å kunne drikke av denne brønnen.

Sidan slutten av 1990-åra har Heidi Dahlsveen vore tilsett der det faglege og akademiske arbeidet med forteljekunsten er sentrert i Noreg, Storbyuniversitetet i Oslo. I 1995 oppdaga ho det då heilt nye faget munnleg forteljekunst. Frå første dag var ho frelst.

Oppveksten hennar kan ha vore avgjerande for livsvalet. Den norsk-belgiske forteljaren Abbi Patrix meiner at ein forteljar er ein som har opplevd ein vesentleg mangel i livet. Heidis vesentlege mangel var ein far. Ho voks opp på ei øy omgitt av sterke kvinner og sauer. På skulen kjende ho seg utanfor, eit lyspunkt var når rektor Asbjørn Rummelhoff samla elevane og fortalde eventyr og norrøne mytar.

Nitten år gamal drog ho til Paris for å studere pantomime. Etiénne Decroux blir gjerne kalla far til den moderne pantomimen. Han skapte stor interesse for dette uttrykket og gav mimekunsten ny status. Skulen var i kjellaren i den private heimen hans.

– Trass i at det var eit ordlaust uttrykk, kan ein seie at Decroux var ein forteljar.

Erfaringa med den ordlause forteljinga har skapt eit kroppsleg fundament Heidi har tatt med seg inn i uttrykket som sogeforteljar. På scena forankrar ho den verbale historia med presise og talande rørsler. Ofte kledd i vide, fargerike klede, og med det lang mørke håret nedetter rygg og aksler, liknar ho sjølv ei volve eller ei anna sterk kvinne frå den norrøne verda.

Unik lyttarposisjon

Heidi er opptatt av korleis alle forteljingar snakkar med kvarandre over tid og rom. Som utgangspunkt går ho alltid til dei munnleg traderte historiene. Det finst eit stort tilfang av gode historier frå alle kantar av verda som har vist seg å vere slitesterke gjennom hundrevis og tusenvis av år. I tillegg har dei traderte sogene ei viss form som gjer dei spesielt eigna nettopp til munnleg framføring. Men det som gjer den munnlege forteljinga noko særskilt og annleis enn skriftlege eller digitale historier, er lyttarposisjonen.

– Forteljing er ein kollektiv form, lyttarane er medskaparar. Alle lyttarar er ulike og høyrer forskjellige ting i historia mi. Difor blir også kvar framsyning ulik.

Forteljaren framfører ikkje nøyaktig det same kvar kveld, den munnlege historia er ikkje statisk, men blir til der og då i det unike møtet mellom forteljar og lyttar. Her skil forteljinga seg frå skodespelet. Dessutan er forteljaren ansvarleg for alt og har ikkje den staffasjen som finst på ein teaterscene, som rekvisittar eller scenografi.

– Eg har ikkje mykje å gøyme meg bak. Eg har alle rollene og står ansvarleg for alt, er regissør, dramaturg, forfattar og utøvar. Det er sårbart og nakent. Går det gale, kjem publikum kanskje aldri meir attende.

Inspirert av Hervor

I den siste framsyninga, som ho kallar Vår, har Heidi på ny blanda norrønt med personleg stoff. I ei fornaldarsaga frå 500-talet fann ho ei heilt spesiell kvinne, Hervor, ei krigarkvinne, ei skjoldmøy. Inn i historia om Hervor puttar Heidi små brotstykke av element frå eigen oppvekst, frå daglegliv langt frå dramatikken i den norrøne forteljinga. Særleg er det kvinnene ho fortel om.

– Kvinnene er ofte utelatne frå historia. Eg er opptatt av at stemma deira skal høyrast.

Då ho var ny som forteljar i Noreg, henta ho gjerne soger frå eksotiske strøk. Ho har òg turnert i utlandet med norske eventyr og norrøne historier. Helst ikkje Asbjørnsen og Moe, ho finn heller soger frå Norsk Eventyrbibliotek. Sist haust var ho i Kina og i Skottland

– I den gode forteljinga kan eit verkeleg møte skje, noko som kan bli ei bru mellom ulike liv, meiningar og erfaringar. Eit rom for felles referansar er viktig i ei tid då stadig fleire er ute etter å understreke forskjellar mellom «oss» og «dei».