LITTERATUR

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

«Ingen forsto at 1968 var slutten på idyllen» skriv Jan Guillou i den nyaste romanen sin, 1968.

Han har kalla boka ein alternativ sjølvbiografi og boka om året som har gjort han til den han er. Når han då avsluttar romanen med å la hovudpersonen – hans «alternative eg» – be kjærasten «hilse så mye til hennes gjenfunne journalistveninne Ulrike Meinhof», opnar det for nokre spørsmål.

Men det er ikkje så lett å starte med dei når eg møter den 73 år gamle svenske forfattaren på Kaffistova i Oslo ein onsdag føremiddag i november. Så vi startar ein annan stad.

Guillou er midt i den delen av året der han reiser rundt og snakkar om seg sjølv, som han seier. Den andre halvdelen av året trekkjer han seg tilbake på hytta på landet, skriv åtte timar om dagen og trenar éin time kvar dag. Med over 50 bøker i forfattarskapet har han god rutine på det. Neste bok – om 70-talet – har alt teke form i hovudet. Der vert det meir om Meinhof, stadfestar Guillou.

– Utover 70-talet kjem alle vesteuropeiske land utanom Sverige og Noreg til å verte råka av terrorisme. Tyskland er mest kjend, men det skjer òg i Italia, Frankrike, Belgia, Nederland og til og med i Danmark. Då finst det grunn til å forklare, og det skal eg skal gjere, kvifor det ikkje vart slik i Sverige og Noreg.

Som journalist og politisk engasjert på venstresida var han sjølv frå 1968 og framover med på å avsløre ulovleg telefonovervaking av seg sjølv og andre på svensk venstreside, og forsøk på infiltrering frå den statlege tryggingstenesta. Avsløringane leidde til ein klar strategi for venstresida både i Sverige og i Noreg, ifølgje Guillou.

– Staten ville gjere oss til terroristar. Det skulle dei aldri lukkast med. Forsvaret vårt var ei nøye diskutert politisk line om aldri å gjere alvorlege straffbare handlingar. Ulovleg plakatoppslag om natta er éin ting, men aldri skikkelege brotsverk.

Rundt midten av 1970-talet forsvara han denne politiske lina overfor tyske venstreekstremistar òg.

Optimismen

Denne veka var det derimot 1968 han skulle snakke om, den sjuande boka i romanserien «Det store århundret», som følgjer familien Lauritzen og vegane deira gjennom 1900-talet.

Det startar med boka Brobyggerne og fiskarsønene Lauritz, Oscar og Sverre frå Osterøy i Hordaland som får økonomisk støtte frå bergenske velgjerarar og tek diplomingeniøreksamen ved universitetet i Dresden i 1901. Dei byggjer seg opp som jernbane- og brubyggjarar og til velståande i ei tid med stor framtidsoptimisme.

I 1968 er framtidsoptimismen igjen stor. Den nyutdanna juristen Eric Letang i Stockholm går ut i sommaren for å søkje seg jobb med meining. Fyrst prøvar han seg hjå den progressive advokaten Hans Göran Banck, som i hovudsak jobbar for å gje amerikanske vietnamdesertørar opphald i Sverige.

Letang er barnebarnet til Oscar Lauritzen. Han har fransk far, halvt tysk mor og borgarleg bakgrunn, men høyrer til den vesle brøkdelen juristar som kallar seg sosialistar. Heile han er prega av denne doble tilhøyrsla.

Han kjenner dei borgarlege kodane til fingerspissane, men konsentrerer seg for å passe inn på venstresida. Han kvir seg for å verte oppdaga på luksusrestauranten Riche, dit fetteren tek han med, men han bestiller alltid den dyraste vinen når han er ute med sosialistvener og -kjende. Letang demonstrerer mot USA-imperialisme og Vietnamkrigen, men vil ikkje sjølv stå utanfor Systembolaget med innsamlingsbøsse og selje «Vietnambulletinen». Han vil gjere noko viktigare.

Hjå advokaten Banck vert han motvillig skyssa vidare til kjendisadvokat Henning Sjöstrand, som han foraktfullt omtalar som «det nyrike borgarskapets kjælegris». I staden for å ta sommarferien i Palestina med ei gruppe kameratar, vert han beden om å reise til Aachen i Tyskland for å følgje ei stor rettssak mot legemiddelindustrien. Han møter assistentaktor Gertrude, som han ser på som sur og tverr, før han skjønar at ho er på venstresida ho òg, og forelskar seg. Dei er på kjærleikslanghelg i Praha berre dagar før Sovjetunionen invaderer landet.

Letang er midt i historia, men held seg samstundes på avstand. Han er med, men ikkje heilt på.

– Kva er eigentleg prosjektet hans?

– Det veit han ikkje sjølv. Han har éi klar oppfatning, og det er at loven kan brukast til både godt og vondt. Dei fleste som handterer loven, er politisk konservative, så om han vert jurist med eit venstrestandpunkt, kan han gjere stor innsats. Meir enn som så kan han nok ikkje skildre av prosjektet sitt, seier Guillou

– Kjem han til å lukkast?

– Det får vi sjå. Men jo, han kjem til å gjere god innsats som jurist.

Kasta på dør

Guillou var der sjølv.

– Det er jo eit magisk og legendarisk årstal. Dei fleste som har skrive om 1968, har ikkje vore der, men eg var der, og eg var 24 år, og det er ein perfekt alder, seier Guillou

Det som gjorde sterkast inntrykk på han, var optimismen.

– Det var mogleg å endre verda, og verda var tydeleg på ein annan måte enn i dag. I 1968 kunne vi sjå kva som var godt og vondt, og det var ikkje tvil.

Guillous eigen bakgrunn er ikkje så ulik den han har skildra i boka: Forfattaren har fransk far, norsk mor og ein morfar som saman med dei to brørne sine tok diplomingeniøreksamen ved universitetet i Dresden i 1901. Han kjem frå ein velståande familie, vaks opp utanfor Stockholm og starta på jusstudiet på 60-talet, samstundes som han var politisk aktiv på venstresida.

– Eg brukar jo erfaringane mine frå den tida. Eg las juss, men hoppa av på halvvegen og vart journalist i staden. Eric forstår at jussen kan brukast som eit politisk våpen, på same måte som eg sjølv såg at journalistikken var eit endå sterkare politisk våpen. Men tenk om eg hadde vorte jurist i staden. Det er den historia eg fortel i denne alternative sjølvbiografien, seier han.

Og med det kan eg endeleg spørje:

– Sidan du kallar boka ein alternativ sjølvbiografi og avsluttar med ei helsing til Meinhof: Kor nære var venstresida i Sverige og Meinhofs terrororganisasjon Rote Armee Fraktion i røynda?

– Dei søkte kontakt med oss, etter 1968, då dei fyrste i Baader Meinhof var fengsla. I Tyskland skapte dei då ein komité mot tortur mot politiske fangar, som var ein dekkorganisasjon for Rote Armee Fraktion. Dei reiste rundt i Europa og hadde politiske møte for å få venstresida til å stille opp mot tortur av politiske fangar. Det gjorde eg, blant anna. Eg hadde sjølv vore politisk fange i Sverige på den tida, etter 1973. Men så kom dei heim til meg og sa at dei trengte støtte for logistikk til å kunne utføre aksjonar i Sverige. Då kasta eg dei ut. Eg forklarte at vi hadde bestemt oss for å aldri drive med terrorisme, for det fører til nederlag. Ikkje fordi vi var pasifistar eller mot vald eller slikt, men fordi det fører til nederlag. Og så sa eg at vi ikkje ønskte å ha noko med dei å gjere i den samanhengen.

– Burde ein forstått at 1968 var slutten på idyllen?

– Nei, det kunne ingen ha sett. Det var veldig vanskeleg å sjå inn i framtida.