Historie

Anne Buset Vassbotn og Evy Kjøsnes Singstad

redaksjonen@dagogtid.no

I haust flytta Else Mundal til Oslo for å vere med i eit stort internasjonalt prosjekt om Magnus Lagabøters landslov frå 1274. Landslova erstatta dei gamle landskapslovene og var ei av dei første lovene i Europa som gjaldt eit heilt land.

Den norske landslova var etter si tid ei moderne og meir rettferdig lov, og det nye prosjektet skal mellom anna granske den ideologiske bakgrunnen for lova.

– I denne lova står der meir om behandlinga av dei fattige enn det gjer i dei gamle lovene, og vi skal samanlikne landslova med samtidige svenske, danske og islandske lover, fortel professor emeritaa, som i prosjektet skal arbeide med rettane til kvinner og born og sjå på korleis fattigfolk vart behandla.

For å fremje kunnskap om lovene og områdetinga har forskargruppa alt laga podkastar som vender seg til eit vidare publikum.

Kollegaene fortel at Else Mundal spelar ei stor rolle i det norrøne miljøet.

– Også som pensjonist fungerer Else som eit nav som bind folk saman, seier Jens Eike Schnall, professor ved Institutt for lingvistiske, litterære og estetiske studiar ved Universitetet i Bergen.

Banebrytande forsking

– Kva er du sjølv mest opptatt av når det gjeld kvinner i norrøn tid?

– Nett no spør eg meg om kvifor ein hadde så mykje tillit til kvinner, og kvifor det er desse sterke handlekraftige kvinnene som var idealet. Kvinner som er stridbare og som avviser friarane sine og så vidare. Det er ofte skildra i litteraturen. Det er dei som var mest attraktive.

– Kan du gje eit døme?

– I Laksdølasaga kjem der ein friar til Egil Skallagrimsson for å fri til dotter hans, Torgjerd. Friaren, som heiter Olav På, er son av ei trælkvinne og ein islandsk hovding. Skallagrimsson svarar at han ikkje har noko imot ekteskapet, men at dei er nøydde til å spørje Torgjerd. Eit kjent sitat frå denne historia er: «For ingen mann er før til å vere gift med Torgjerd mot hennar vilje.»

Det var akkurat den typen kvinne som gjekk for å vere mest attraktiv, fortel Mundal.

– Dette trur eg hadde samanheng med at dei hadde oppdaga at barn, sønene også, arva eigenskapane til mor. Og dette fekk utruleg mykje å seie for kvinnesynet. Alt i vikingtida visste ein at dei sterke eigenskapane frå mødrene kunne gå vidare til sønene.

Fanga av nynorsken

Med røter frå Vanylven på Sunnmøre var det ein del som kunne tyde på at Else ville interessere seg for nynorske skrifter. Og det som seinare skulle verte levebrødet hennar, kunnskap om vår norrøne litteraturarv, fanga henne alt då ho var barn.

Vi møter henne heime på Møhlenpris i Bergen, fem minutts gange frå kontorplassen på universitetet. Ho viser oss inn i ei hyggelege stove, der vi sit på Elses sjølvlaga gyllenlêrstolar – ein hobby ho har for å klarne tankane for skrivearbeid. Gyllenlêret har rosemønster i gull og er festa med pent danderte naglar.

Mundal enda opp med å studere norrøn filologi ved eit tilfelle. Då bestefar hennar skulle lære henne å lese, gjekk ikkje det særleg godt. Han tykte det tok litt lang tid.

– Eg hugsar han tok fram Snorre, og vi begynte å bla i boka…

Mundal lyser opp når ho tenker tilbake.

– Det vart ikkje så mykje lesing. Men eg hugsar godt biletet av hestane som drukna i Randsfjorden, fortel ho og siktar til Erik Wærenskjolds illustrasjon om då Halvdan Svarte hadde vore på Hadeland i gjestebod og drukna på veg over isen.

Og då ho gjekk på folkeskulen, fann læraren fram Volsungasaga med både norsk og norrøn tekst. Læraren som gav dei denne opplevinga av noko framand og ukjent, som dei ikkje kunne forstå, vakte ei livslang interesse i henne.

På spørsmål om ho har ei favorittekst, svarar Mundal:

– Der er mange som er gode, så det er vanskeleg å peike på ei bestemt. Øyrbyggjasaga er litt spesiell og har ei særs interessant tekst. Også mange andre av islendingesogene har gode tekster, og dei har gått inn i verdslitteraturen av ein grunn.

Øyrbyggjasaga handlar eigentleg om eit heilt bygdelag, understrekar ho. Og som vanleg, i islendingesagaene, får ein høyre om stridar og konfliktar mellom ættene og personane.

– Denne sagaen har mange interessante personskildringar og ein underfundig ironi, fortel Mundal med eit smil.

Kvinnelege skaldar

– Kva meiner du er viktig at dagens ungdom skal vite om sagalitteraturen?

– Dette er jo fantastisk litteratur som har gått inn i verdslitteraturen, og nordisk litteratur vi bør interessere oss for. Vi har både norske og islandske kongesoger. Og det er jo først og fremst Snorre ein kjenner til, som var islending, men som skreiv om Noreg.

– Men der fanst også kvinnelege skaldar?

– Vi har nokre kvinnelege skaldar, men ikkje på langt nær så mange som menn. Jorunn Skaldmøy, til dømes, var ein av skaldane til Harald Hårfagre. Og vi ser at dei mannlege skaldane reknar med at kvinnene forstår skaldskap. Det er ein skikk i mange skaldestrofer at dei vender seg til ei tenkt kvinne og reknar med at ho forstår den innfløkte diktinga, fortel Mundal.

«Reservemenn»

Mundal har også fått fram ny kunnskap om rollene kvinnene hadde i sagatida, mellom anna som forvaltarar av ære. Enkelte hevdar at berre menn kunne oppnå ære, men Mundal viser korleis kvinner var med og påverka mennene til å redde ære, til dømes gjennom blodhemn.

– Kvinner kunne oppnå ære. Det var mennene som utførte hemn, men det var kvinnene som egga dei. Og det vart sett på som ei kvinneleg plikt å få mennene til å gjere det menn skulle gjere.

– I «Kva hadde kvinnene på tinget å gjere?» (2020) skriv du at kvinna i det norrøne samfunnet på mange måtar var ein «reservemann» som på kort varsel kunne tre inn i mannsrolla når det vart nødvendig. Kva er den viktigaste skilnaden mellom dagens kvinner og kvinner i norrøn tid?

– Der er veldig mykje som skil, for det var på mange måtar eit heilt anna samfunn. Det var stort sett mannen som tok hand om økonomien i eit ekteskap. Det var avgrensa kor mykje pengar ei kvinne kunne bruke utan løyve frå mannen. Men kvinner kunne eige eigedom, nett som i dag. Men råderetten over eigedomen var avgrensa så lenge ho var gift. Derimot hadde kvinner som vart enker, fleire rettar i samfunnet. Ei enke kunne møte på tinget og overta mannens plass. Og tidleg i norrøn tid hadde kvinner akkurat same retten til å skilje seg som menn hadde.

– I ein annan artikkel skriv du at enka etter ein drepen mann spelar ei viktig rolle i den påfølgande rettsprosessen, sidan det er ho som skal kalle saman drapsting.

– Ifølge Gulatingslova kunne ho kalle inn til drapsting og bestemme om det skulle fellast dom, der og då, eller om saka skulle til eit ordinært ting. Men dette punktet er det berre Gulatingslova som har. I dei andre landskapslovene står det at det er arvingen som har denne plikta og retten. Men det er ting som tyder på at når det gjeld kvinners rettar og plikter, så er det skilnader i Noreg, frå lovområde til lovområde.

­– Det er ganske komplisert.

– Ja, og det er kanskje ting som tyder på at rettane var betre på Vestlandet. Men ein skal vere forsiktig med å dra slutningar av få kjelder.

– Ja, som professor har du heile spekteret, medan folk flest berre har fragment av spekteret?

Mundal tek sats og forklarar:

– Vi ser av lovene på kva måte kvinner var involverte. Ei enke kan kalle inn til ting også for å få ut gods frå mannen, viss han ikkje vil betale ut godset etter at dei er skilde. Kvinner som er åleine, eller som ikkje har mannlege slektningar, som vil hjelpe dei, har rett til å føre sak på tinget. Det ser ut til å vere ganske spesielt for Noreg at kvinner kan lova, og at dei kan føre ei sak om det trengst. Så ein kan seie det slik at kvinner kunne bli «reservemann». Viss mennene ikkje var der, eller ikkje kunne gjere det dei skulle gjere, kunne kvinnene tre inn.

Og viss eit ektepar ikkje hadde søner, kunne døtrene bli det som vart kalla baugrygr. Dottera ville då kunne gå inn i sonen sin stad i arvefølge og i plikter til å betale bøter og ta imot bøter. Ho vart dermed ein slags «son», fordi der ikkje var søner.

Norrønt i dag

Det norrøne språket ligg som eit fundament under det norske språket.

– Kva namn, ord og seiemåtar frå det norrøne språket brukar ein framleis i dag?

– For folk som ikkje har studert norrønt, er det sjølvsagt litt vanskeleg å lese det direkte av. Men det er faktisk to språksystem som står kvarandre nær. Veldig mange ord i det norske språket finn ein igjen i norrønt, kanskje i ei anna form. Språket er ei viktig kjelde til kulturen.

– Men er det bestemte ord ein brukar ofte?

Norrønnestoren smiler:

– Og, for eksempel, seier ho med liten latter.

– Og?

– Ja, nikkar ho, ordet og.

Ho fortel at ordforrådet vårt i stor grad er det same som i norrønt, men sjølvsagt har vi fått mange låneord, i tillegg til dei opphavlege norrøne.

– Då eg fekk Volsungasaga av læraren min, såg eg straks at dette gjekk det an å forstå viss ein såg litt på omsettinga.

– Kva vekt legg den norske skulen på den norrøne kulturarven vår i dag?

– Eg har inntrykk av at han blir mindre og mindre vektlagd. Det er farleg å bli historielause. Viss kulturen vår tek til for berre nokre tiår sidan, har vi kutta ei viktig line bakover til mellomalderen.