Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Mona Ringvej fortel at ideen til Landet mot nord. 1000 år. 22 personer. Én historie blei drodla fram mellom henne og forlagsredaktøren, som ønskte seg ei bok om norsk historie gjennom dei siste tusen åra. Det var ikkje historikaren klar for, men etter kvart fann dei løysinga – ei framstilling av perioden sett gjennom 22 personar.

– Kva la du vekt på då du valde ut desse personane?

– Eg ønskte å fortelje historia frå ulike vinklar, men måtte ta omsyn til kva stoff som fanst. Undervegs oppdaga eg òg folk som eg heller ville ha med enn dei eg først hadde tenkt. Slik forsvann til dømes den mest opplagde av dei alle, dronning Margrete, til fordel for andre kvinner i perioden, som Jostedalsrypa. Men dronninga speler likevel ei stor rolle i kulissene, sjølv om ikkje det å vere viktig var eit avgjerande kriterium. Eg ville at denne vesle rørsla framover i tid skulle sneie innom ulike karakterar. Ingen av dei 22 er sjølvskrivne, dei aller fleste kunne vore bytte ut.

– Du har ikkje gjort det lett for deg ved å velje fleire personar det knapt finst kjeldemateriale om?

– I stor grad har eg vore drive av lystprinsipp. Har eg fått ferten av at her kan det liggje noko eg kan fatte interesse for, og det treng ikkje vere så mykje, så har eg prøvd å grave i det.

Forfattaren medgir at valet av «kjeldefattige» kandidatar også kunne gi henne større fridom. For der somme personar er historisk viktige, som Olav Haraldsson og Olav Kyrre, tener andre som representantar for ein periode eller eit historisk fenomen. Ved å velje Jostedalsrypa fekk ho sagt noko om både svartedauden, 1300-talet og betydninga av munnlege segner og tradisjonar.

– Så lite som er kjent om Kristin, dotter av Sigurd Jorsalfare, var det likevel slik at du trong henne i historia?

– Eg ville ha ei kvinne med tidleg i boka. Men der blei eg overraska over kor mykje eg kunne hente i litteraturen, om eg las han på eit anna vis. Kristin kunne eg setje i relasjon til både far sin og son sin, kong Magnus V Erlingsson. Å nytte henne som inngang til den perioden gav meir enn eg hadde trudd. Då openberra det seg mange tema, der det at ho var kvinne i det aristokratiske miljøet gav eit nytt blikk på sjølve maktspelet.

Her såg ho korleis det dukkar opp andre historier, andre perspektiv, når ein stiller inn kikkertsiktet frå ein annan stad.

– Heilt nye trådar kom opp, nye problemstillingar som kunne utleiast av at eg stilte andre spørsmål. Eg kunne valt kvinner som hadde spelt leiande roller, men så fall eg for det litt eventyrlege ved Kristin.

Alternativ utforsking

– Sju av dei 22 hovudpersonane i boka er kvinner. Det er vel nesten i overkant av den plassen kvinner har i tradisjonelle framstillingar av norsk historie dei siste tusen åra?

– Eg ville føye dei inn i historia på ein naturleg måte. Kvinnehistorie er ikkje eit appendiks til den «ordentlege» historia, kvinnene finst i strukturane og lever i samfunnet. Historia er rik på kvinner som blir gjorde usynlege, det er mykje å seie om kvinners fråvær i kjeldene. Også om nærværet, som ikkje alltid blir plukka opp av seinare historieskriving.

Fleire av hovudpersonane i boka er ukjende i dag, somme var også ukjende for forfattaren då ho tok til med boka. Ein av desse, Mandrup Pederssøn Schønnebøl (1603–1682), var lagmann for Steigen lagdømme i Nordland midt under verste heksejakta. Han såg med avsky på korleis mange av kollegaene hans gjekk fram i desse sakene, og statuerte ei streng lovtolking som fekk ned talet på dødsdommar og slutt på mykje av den umenneskelege behandlinga «heksene» blei utsette for.

– Vil du kalle boka ei alternativ noregshistorie?

– Heller ei alternativ utforsking av historia. Standardforteljingane om norsk historie er nødvendigvis prega av val som blei tekne ein gong av nokre leiande historieforteljarar. Eg prøver berre å lugge og røske litt i dei og ta av på nokre sidevegar for å sjå det heile frå ein annan kant. Men eg har òg nokre heilt tradisjonelle interesser i skrivinga mi, til dømes lovene. Skulle eg ha skrive ei historie med 22 andre personar, ville ho berre blitt litt annleis, med ei anna vekting her og der.

– Boka er like mykje ei mentalitetshistorie som tradisjonell historie?

– Eg liker å blande alt. Men eg er absolutt påverka av mentalitetshistoriske perspektiv, boka inneheld nok meir av det enn du finn i tradisjonell historieframstilling. Eg tenkjer at det perspektivet somme gonger fortel meir enn det gode, gamle «kongar og krigar». Det fascinerer meg. Eg har òg eit ønske om å syne den historiske rikdommen i dei litterære kjeldene frå fortida.

Eit karakteristisk trekk ved skrivemåten til Mona Ringvej er blikket hennar for dei historiske augneblinkane, som når Håkon Håkonsson signaliserer eit tronskifte ved ikkje å be son sin, Magnus, flytte seg frå kongestolen i Håkonshallen. Ho fortel at slike har ho heile tida vore på utkikk etter, for dei gir høve til å skildre kva som står på spel, og komme tettare på aktørane.

– Desse scenane fortel mykje om tida, sjølv om vi ikkje kan vite heilt konkret kva dei skal syne. Eg trur dei har ein stor pedagogisk effekt, både for meg som skriv og for lesaren. Dei gjer at ein festar seg ved historia. Kunnskap kjem ikkje berre ved rein analyse, men også gjennom oppleving.

På norsk jord

– Eg anar ein tydeleg kritikk av dagens lovspråk i det du skriv om Magnus Lagabøtes krav om klart og enkelt språk i lovene?

– Kritikken gjeld alt språk som blir gjort vanskeleg utan at det treng vere slik, ikkje minst i jussen. Det er fascinerande å sjå at Magnus Lagabøte uttrykkjer det eksplisitt i landslova. Forkludrande kansellispråk, som berre held folk utanfor, har eg ingen sans for.

Der kjeldene er mest usikre, kan historiene bli best. Heilt spesiell er det Ringvej fortel om finnen Henrik Olofsson Lehmoinen (1670–1740). Han var skogfinne frå Sverige som emigrerte vidare til det som er blitt heitande Finnskogen i Noreg. I 1739 skulle ein grensekommisjon fastslå grensa mellom Noreg og Sverige. I nokon grad var dei avhengige av lokalkunnskapen til grensebuarane, og kommisjonen hadde fått løyve til å krevje at informantane avla eid på at dei sa sanninga.

I ei lysning langt inne i skogen budde Lehmoinen. Han ville vere norsk skogfinne, ikkje svensk. Då kommisjonen kom, skal han ha stappa norsk jord i neverskoa sine, trakka over grensa og svore på at han stod på norsk jord. Slik blei fedrelandet utvida med ein liten kvadratkilometer.

Standskritikk

Ein annan ukjend skikkelse som har fått plass i boka, er songaren og skodespelaren Michael Rosing (1756–1818) frå Røros, som gjorde enorm suksess i København. I 1790 sette han opp det langt på veg sjølvskrivne stykket Høstgildet som kongeleg framsyning, samstundes som frykta for revolusjon breidde seg i dei europeiske hoffa. Der gjorde han det uhøyrde å dramatisere skilnader mellom stendene og å la ein norsk bonde framføre denne kritikken. Ringvej trur at det som redda han frå alvorleg kritikk, var den sterke posisjonen han hadde ved hoffet, især hos enkjedronninga.

– Du har gitt samane plass i historia di ved å presentere det historiske landsmøtet i Trondheim i 1917 og den norsk-svenske kvinna som fekk det i stand, Elsa Laula Renberg. Men kvifor trur du møtet ikkje tok opp det som må ha vore det aller viktigaste spørsmålet – krav om undervisning på samisk i ei tid då den hata fornorskinga hadde gått for seg i fleire tiår?

– Eg var bombesikker på at dei hadde teke opp dette temaet, men eg fann det ikkje i referata. Ei forklaring kan vere at dei ikkje kunne finne ei felles plattform, fordi synet på dette spørsmålet var ulikt i nord og i sør. Mange meinte det var eit gode i seg sjølv at borna deira skulle få skulegang og lære norsk. Dessutan trur eg somme av dei mest groteske utslaga av fornorskingspolitikken kom først i tiåra etter 1917.