Litteratur

Marita Liabø

marita@dagogtid.no

Etter at ho fekk sett opp Meir (2002) som 23-åring, har Maria Tryti Vennerød skrive ei rekke teaterstykke, musikalar inkludert, ved sida av dikt. For Dama i luka (2004) vann ho Ibsenprisen, og ho er omsett til mange språk. Motiva er aldri trivielle. Ikkje direkte råka (2012), som blei nominert til Hedda-prisen i kategorien særleg fagleg innsats, var basert på personlege tekstar med utspring i rettssaka mot Anders Behring Breivik; kvar veke blei ein tekst iscenesett.

– Eg liker at verdiar blir sette i spel, seier ho.

Ho byr på ost og kjeks, kaffi òg, og orsakar rotet. Ho pussar opp, slik vi gjer. Ho bur i eit 50-talsrekkehus i lag med dotter si, som passar på at ho ikkje jobbar for mykje og heller ikkje for lite. La oss kalle dette ein heime-hos-reportasje mellom slaga, vitsar vi.

Når ho ikkje skriv, er ho lærar på manuslinja på Høyskolen Kristiania og forfattarstudiet i Tromsø. Denne veka gir ho ut sin første roman, Nære relasjonar, der temaet er partnarvald. Og nyleg fekk ho vite at Det Norske Teatret set opp ein sceneversjon som ho leverte for tre år sidan, i januar.

Fakta til fiksjon

Så kor skal vi begynne?

– Korleis har det vore å skrive roman?

– Eg har levd av å skrive i 20 år, men det blir ikkje enklare med tida, og i ein roman er det mange fleire ord enn eg er vand med. Det tok tid å få grep om ei stemme. Show, don’t tell, seier dei, men det heiter altså forteljarstemme. I dramatikken har ein inga synleg forteljarstemme. Der er det karakterane som snakkar. No måtte eg jobbe med straumar av ord og teikn på ein ny måte. Og det blir jo ikkje som i lyrikken heller. Eit dikt står og dirrar. Det opptrer. Ein prosatekst opptrer ikkje. Lesaren skal tvert imot gløyme at teksten er der. Det blei ein del prøving og feiling.

Ifølge rapporten «Omfang av vold og overgrep i den norske befolkningen», som er basert på ei stor undersøking gjennomført av Nasjonalt kunnskapssenter om vold og traumatisk stress (2019–2023), kjem det fram at 16 prosent av kvinnene og 15 prosent av mennene som deltok, har blitt utsette for fysisk vald i forholdet. Av desse rapporterer langt fleire menn enn kvinner om psykisk vald.

Vennerød blei interessert i temaet for rundt ti år sidan, då ho møtte ein mann som hadde blitt utsett for vald av ein kvinneleg kjærast. I åra som følgde, høyrde ho om fleire menn som blei slått. Ho grubla på det: Korleis kan det skje, når han eigentleg er sterkast? Og korfor blir han verande?

Ho blei opptatt av spørsmålet om ansvar og medverknad, makt og avmakt. Når kjønnsstereotypien blir snudd, blir bildet ekstra uklart. Då Jørgen Lorentzen – litteraturvitar og kjønnsforskar som har forska særleg på vald mot menn – spurde om ho ikkje ville skrive om temaet, var det gjort: Ho begynte å skrive om ein mann som blir slått.

– Det er ikkje lett å snakke om kjønnsroller. I dag er det mange menn som slit med rolla si. Både kvinner og menn må få vere både feminine og maskuline, men det er eit faktum at menn stort sett er fysisk sterkare enn kvinner. At ho utset han for vald, er etisk forvirrande. Mange vegrar seg for å snakke om det som eit problem. Det blir ei blindsone.

Teater i hovudet

Ho legg fram eit tankeeksperiment: I ein TV-serie gir ei sint kvinne ein mann ein øyrefik. Kva føler vi når vi ser det, og kva hadde vi følt om det var han som slo henne?

Paret i Nære relasjonar, Are og Kine, er som unge par flest: Dei blir forelska, flyttar saman og får barn. Dei treffer venner og familie. Forstår dei nærmaste at ho slår han? Kva tenker dei?

Vennerød fortel at fordi ho først og fremst ville undersøke hans syn på det destruktive forholdet, ligg perspektivet hos Are. Det er hans kjensler vi følger: «Eg tok av meg jakka, ropte hei og lytta til tonen i stemma hennar. Ho svarte ute frå stova, hei, kjære. Ho var blid.»

Valden blir sjeldan skildra; vi ser han i glimt og kan blir usikre. «Kva er det du driv med, gret ho, seier at eg slår når eg så vidt har vore borti deg, kva meir skal du skulda meg for?»

– Det blir eit slags kammerspel. Vi følger få personar i avgrensa scener. Det blir til at eg tenker at dette er ein roman skriven av ein dramatikar. Var du bevisst på det?

– Det var eit stort arbeid å finne overgangen til prosa. Eg jaktar alltid på eit motiv, ei sterk ytre handling som har poetisk verdi, og som eg kan jobbe vidare med. Det er ikkje naturleg for meg å utbrodere eller overforklare, for teaterteksten er vanlegvis knapp, basert på replikkar. Mykje av den indre monologen eg skreiv i starten, har eg sletta.

– At vi må dikte med, skaper kanskje meir refleksjon?

– Livet er jo slik. Ein får informasjon, men mykje må ein lese inn i verda sjølv, for å finne meining. Vi har teater i hovudet kvar dag. Vi prøver å fange ei grisete, kaotisk, flimrande røynd. Eigentleg forstår vi verda etter klassiske, dramaturgiske prinsipp.

«Du er falsk»

Ifølge forsking på partnarvald vil dei fleste menn som blir slått av ei kvinne, ikkje ta igjen. Dei blir hetsa og kontrollerte og skammar seg, men slår ikkje tilbake.

– Are kjempar for kjærleiken og vil for all del ikkje vere eit mannssvin, seier Vennerød.

Det blir til at han både bagatelliserer valden og blir manipulert, som her:

Du er konfliktsøkande, sa ho. (…)

Du irriterer meg med vilje, sa ho. Eller du prøver å kontrollera meg. Du vil at eg skal bli ein annan. Du har ingen eigen vilje, sa ho, eller jo, men du latar som; latar som om du aldri er sint. Men du er falsk.

Eg er lei for det, sa eg. Eg kan sikkert jobba med det, sa eg. (…)

Du gjer deg til offer, gjentok ho.

Også lesaren blir i tvil: Er det så ille? Og har han eit medansvar?

Gard, ein god venn, konfronterer Are: «Du er falsk. (...) Du lyg. (...) Du seier at ho kom borti deg, at ho er så sensitiv, at du hugsar feil, men ho bankar deg, Are.»

Are svarer med å ta Kine i forsvar: «Du forstår ingenting, du har ikkje prøvd å bli kjend med henne eingong. (...) Vi har eit lite barn. (...) Eg prøver så godt eg kan.»

– Blir ein vand med å ta på seg skyld og ansvar, blir grensene flytta. Are er ikkje i stand til å sjå på seg sjølv som svak. Kva må til for at ein mann kan sjå på seg sjølv som eit offer, spør forfattaren.

Sjelefascismen

Vennerød vil utfordre oss. Det skal ikkje vere lett å ta stilling til kva som er sant eller rett.

– Alle kan vere både sterke og sårbare. Alle har destruktive sider i seg. Det trur eg vi er tente med å anerkjenne. Liv og død, natur og instinkt… Det er ein saus der vi må finne vår plass og vår rolle. Nokre vil ha meir fridom, mens andre ikkje kan få nok nærleik.

– Kine har diabetes. Korfor det?

– Ja, korfor det…? Det var noko som dukka opp undervegs, og som eg har late stå. Kine er samansett: Ho drikk og røyker og er yogainstruktør. Diabetes er ein hormonsjukdom, og verken Are eller eg trur at åtferda hennar kjem av diabetesen, men han diskuterer med seg sjølv: Er ho frisk? Treng ho hjelp? Vi sjukeleggjer så mangt i dag. Vi snakkar om livet på ein teknisk måte. Tittelen speler på det. Tidsånda er reinskapssøkande, synest eg. Det er ein slags fascisme som kjem innanfrå, som vil at livet skal vere friskt, effektivt, vellykka. I staden for å vere medvitne om aggresjonen som bur i oss og til dømes barna våre, prøver vi å utrydde han. Folk hiv om seg med ordet menneskeleg, men kva betyr det? Det burde handle om å gi nåde og rom for feil.

Det betyr ikkje at du skal tilgi og unnskylde ein som slår deg, understrekar ho.

– Har du lyst til å skrive fleire romanar, kanskje endå lengre?

Ho tenker seg om.

– Det eg iallfall har blitt meir klar over dei siste åra, er at eg er dramatikar. I eit godt drama blir ikkje kreftene i mennesket berre fortalt om; dei utspeler seg. Ein ser at verdiar blir sette opp mot kvarandre. Vi lever i ei gudlaus, poesilaus tid. Alt er funksjonsretta. Alt blir målt. Då treng vi dramaet. Det er ein god modell for å ta opp problemstillingane eit liv kan romme. Akkurat no er det dramaet mellom Are og Kine som opptar meg. Eg er heldig som har fått det nedfelt i både ein roman og ein scenetekst. Eg veit ikkje kva det neste blir.

Ho er i gang, røpar ho. Med eit heilt anna motiv.

Det vi ikkje ser

Det er noko anna ho har tenkt på, seier ho, sjølv om vi har sett punktum for heime-hos-reportasjen med fokus på det indre. Vi står i døra. Vi har plikter og må vidare, éi inn, éi ut. Men Maria Tryti Vennerød er og blir engasjert. Facebook-vennene hennar veit det: Ho ikkje er redd for å ytre seg der andre ikkje vågar, og løftar gjerne fram andre som vågar og kanskje får kjeft.

Ho gjekk rett nok på United World College, der ungdom får «put their talents and energy into social change, no matter which future path they choose», som det står i programmet. «We select promising, passionate students from all over the world, and give them the knowledge, skills and confidence to make a difference.»

Og ho var tidleg opptatt av at vi må vere vakne. I eit intervju knytt til Dama i luka sa ho: «I det norske debattklimaet er det lett å hausse opp det breie, men ein bør vere bevisst verdien av det smale, sjølv om ein ikkje ser det sjølv.»

– Det har slått meg kor viktige mytane er, seier ho no.

Fort seier ho mykje som vi kan samanfatte slik: Aristoteles var vitskapsmann, men såg verdien i eit godt drama. I antikken brukte dei det mytiske materialet dei hadde, for å vise korleis folk oppfattar røynda. Dei interesserte seg for folks blikk og livserfaring. I dag, derimot, snakkar vi om kostnad og nytte, sjølv når vi snakkar om kunst og kultur. Men den økonomiske tankegangen er fattig. Viss livet blir berre instrumentelt, blir det einsamt og kjedeleg.

Det er det kunsten og diktinga skal minne oss om, avsluttar ho:

– Når vi fokuserer på éin ting, er det mykje anna vi ikkje ser.

Vi får halde auga opne der ute, også bak veggar.