Marita Liabø

marita@dagogtid.no

Då er vi der igjen: Ein kjend person med sterk stemme er borte, og det er ikkje måte på omtale, sjølv i Noreg, der det meste ho gjorde, gjekk under radaren. Konsertane ho heldt i Oslo på 80- og 90-talet, eller på festivalar som Moldejazz seinare, veit vi lite om. Folk flest hugsar éin låt.

Vi hugsar minneorda i media, særleg sosiale media, då Shabana Rehman døydde, då Ari Behn døydde – modige røyster som møtte kritikk, til tider latterleggjering, i livet. Då det var over, følte påfallande mange for ikkje berre å lovprise dei, men kritisere kritikarane. Zahid Ali, ein nær venn av Rehman, sa det høgt: No er alle venner av henne. Dei var det ikkje då ho trong dei.

Det same sa venner av Amy Winehouse og Whitney Houston.

Vi hyllar for seint og i flokk.

Teokratiet

No har mange lese om Sinead O’Connor og kanskje sett dokumentarfilmen Nothing Compares, som ironisk nok blei lagd ut på NRK to veker før ho døydde, og blitt betre kjende med henne. Men noko den jamne skandinav ikkje kan sette seg inn i, er korleis det er å vere ei irsk jente og kvinne fødd i 1966.

I mange intervju, som i BBC 4-programmet Women’s Hour i juni 2021, snakka O’Connor om patriarkatet og teokratiet – kor skadeleg det har vore, særleg for kvinnene, som har vore systematisk undertrykte av den katolske kyrkja og lovverket. Berre dei som har budd i Irland, kan forstå kor skoen har trykt.

Samtidig vaks ho opp med ei fysisk og psykisk valdeleg mor og ein far som var blant dei første irske mennene som søkte om å få omsorgsretten for barna sine, og som gjekk i tet i kampen for retten til å skilje seg.

Uansett blei ho ein trøblete tenåring som enda i barnevernet, på eit såkalla Magdalena-asyl, der mange ikkje blei verna om, men utsette for overgrep.

Heldigvis kunne ho synge, og ho skal ha fått ein gitar av ei nonne. Ho blei med i eit band, Ton Ton Macoute, før ho flytta til London og fekk platekontrakt. Då debutplata, The Lion and the Cobra, kom ut i 1987, hadde ho fått barn, ugift.

Overgrepa

I Women’s Hour-intervjuet fortel O’Connor at plateselskapet kravde ikkje berre at ho skulle ta abort, men at ho skulle bli meir feminin. Ho var punkar, med det dei meinte var ein altfor maskulin stil. I staden for å lyde, barberte ho av seg håret.

Ho opponerte heile vegen. Ho var i konflikt med familien og fekk sjølv fire barn – eitt med kvar mann ho gifta seg med. Sonen Shane, som ho skal ha mista omsorga for då han var 13 år, tok livet av seg i 2022, då han var 17, og ho var sjølv uttalt suicidal. Ho leid av fibromyalgi og fekk fjerna livmora og eggstokkane, unødvendig, og blei psykisk sjuk av hormonproblema som følgde. Ho kritiserte helsevesenet både for feilbehandlinga og for manglande oppfølging av sonen.

Ho sparka oppover. Noko som har blitt nærmast manisk gjentatt, er at ho reiv sund eit bilde av paven på Saturday Night Live i 1992, då ho song Bob Marleys «War», som handlar om rasisme, men som O’Connor skreiv om, slik at teksten no handla om seksuelt misbruk av barn.

– Fight the real enemy, sa ho, med klar referanse til den katolske kyrkja og overgrepa som folk endeleg begynte å sette ord på i åra som følgde.

Ho hadde rett, seier vi no. Men ho blei fordømd og sensurert, særleg i USA. Det var stygt.

Videoklippet – no ligg det overalt – som viser at publikum buar i to–tre minutt då ho skal synge Bob Dylans «I Believe in You» under ein jubileumskonsert for han i Madison Square Garden, er vondt å sjå.

Frigjeringa

Sinead O’Connor var sterkt inspirert av Bob Dylan, særleg Slow Train Coming (1979). I BBC-programmet The First Time frå 2012 fortel ho at sjølv om dei lytta til alt frå jazz til John Lennon heime, var musikken i Irland utprega religiøs – ulideleg, syntest dei unge. Dylan viste at ein kunne uttrykke gudstru på ein annan måte, seier ho.

Perspektivet utvida seg då ho fekk høyre David Bowie, som var uønskt i Irland fordi han var bifil, og reggaeartistar som Desmond Tukker og Toots Hibbert. Såkalla svart musikk blei, sjølv om han var kristen, ikkje spelt i Irland. I London blei ho raskt ein del av rastafarimiljøet.

Ho viste tydeleg kor ho stod, også politisk. Tidvis kalla ho seg irsk nasjonalist. Ho song blant anna tittelsporet til prislønte I fars navn, om fire irar som blei uskyldig dømde for terror i 1975. Då Storbritannia forlét EU, jubla ho: Endeleg var Irland frigjort, skreiv ho i sosiale medium.

Ho protesterte aktivt mot abortforbodet i Irland. «Det handlar ikkje om å vere for eller mot, men om sjølvråderett», sa ho. «Det handlar om valfridom.» I alle år skreiv ho sterke tekstar om alt frå personlege traume, abort inkludert («My Special Child»), til hungersnaud og slaveri. Når ho fekk spørsmål om kva «Mandinka», den største hiten på debutplata, handlar om, sa ho gjerne at ein får svar om ein les Røtter av Alex Haley.

Aktivismen

Ho uttrykte seg mildt og ofte subtilt, sjølv om ho var sint. Ein gong ho var gjest i The Late Late Show, Irlands mest populære program, stilte ho i ei Dublin Aids Alliance-T-skjorte – hårreisande i 1990. På Grammy-utdelinga året før song ho «Mandinka» med logoen til Public Enemy måla inn i det korte håret – ein protest mot at dei ikkje fekk plass i TV-sendinga. Dei kvite bransjesjefane såg enno på rap og hiphop som ein utoleleg subkultur.

Ho boikotta programvertar som ytra seg diskriminerande, og då ho vann ein Grammy i 1991, nekta ho å ta imot han, i protest mot det kommersielle fokuset i bransjen. Seinare kritiserte ho artistar som opptrer seksualisert. Dette er det motsette av feminisme, sa ho.

Sjølv gjekk ho i motsett retning: Ho blei ordinert til katolsk prest i 1999, og i 2018 konverterte ho til islam og dekte seg til. Ho endra namn til Shuhada’ Sadaqat, deretter til Magda Davitt, «for å frigjere seg frå dei patriarkalske slavenamna».

Og ho angrar ikkje på noko, skriv ho i sjølvbiografien Rememberings, som kom ut til gode kritikkar i 2021. «Enkelte ting er det verdt å bli utstøytt for.» Var det noko ho angra på, sa ho, var det at ho blei popstjerne.

Etter dei to første platene skuffa ho bevisst mange med å gi ut to album med eldre jazz- og musikalsongar. På Faith and Courage (2000) overraska ho positivt. Så kom Sean Nós-Nua (2002) med irske folkesongar, og Throw Down Your Arms (2005) med klassisk reggae, mens Theology (2007) er ei litt underleg religiøs plate. How About I Be Me (and You Be You) (2012) hausta gode kritikkar, men dei som venta på hitar, venta forgjeves.

Ho insisterte på å vere medprodusent, og at dei ti albuma ho gav ut, kom ut på ulike plateselskap, seier sitt.

At I’m Not Bossy, I’m The Boss (2014) gjekk til topps i Irland, seier òg sitt.

Ironien

Og så er det ironisk at den eine songen folk kan, den som gjorde O’Connor til verdsstjerne, er ein coverlåt – Princes «Nothing Compares to You», veit du, med den ikoniske musikkvideoen der ho græt. Saka er at Prince ikkje skreiv om kjærleikssorg, ifølge samarbeidspartnaren Susan Rogers, men om frustrasjonen då hushjelpa Sandy mista far sin og blei borte frå jobb i nokre veker. «Det har gått 7 timar og 15 dagar», skreiv han, i staden for å vaske opp sjølv. «Eg kan ete middag på ein flott restaurant», og så vidare. «Men ingenting kan måle seg med deg.»

Det som fekk henne til å gråte i videoen, forklarte O’Connor, var å tenke på mora, som tvinga henne til å sove ute eller låste henne inne i dagevis, og som døydde i ei bilulykke i 1985. Det var ei innfløkt sorg.

Og så høyrer det med til historia at då ho møtte Prince, rauk dei i tottane på kvarandre. Ho provoserte han; han blei sint.

I sjølvbiografien og nyare intervju uttrykker ho sorg over at ho brende bruer. Samtidig gjentok ho at det einaste ho kunne gjere for å bøte på ein øydelagd barndom, var å skrike, både som songar og i protest.

Vi får tru ho visste, då ho døydde, at ho inspirerte yngre artistar.

At ho skulle bli hylla i alle kanalar, også her, såg ho neppe for seg.

Eit nytt album skulle komme ut i år. Det kjem nok, mens pressa er varm.