Juleevangeliet hos Lukas er ei kort og dramatisk forteljing. Det er ikkje småting evangelisten har å fortelje. Ein gudeson blir fødd av ei ugift ung kvinne i ein stall, eit englekor syng og kastar glans, og vismenn frå Austerland møter opp med dyre gåver for å hylle den innfødde.

Evangelisten og all ettertid har plassert mora og barnet hennar i sentrum av denne forteljinga. Det er dei to det heile handlar om. For dei kom til å ruve for all ettertid, i historie og gudstru, i kunst og tenking. Gudesonen frå Betlehem og mor hans kom til å leggje Europa, med sine tallause gudar, under seg i tusenåret som kom.

Men i utkanten av dramatikken i Betlehem, i skuggen av lyset frå bålet, står det ein oppskaka og forvirra stakkar som lite forstår av det han ser. Det er Josef, av Davids ætt, som har reist med kjærasten sin til Betlehem for å bli ført inn i manntalet.

Det han ser, er at kjærasten hans føder eit barn som ikkje er hans. Slikt har menn aldri sett pris på.

Josef fekk ingen sentral plass i denne forteljinga. Evangelistane nemner han berre når det er tale om Jesu barndom. Når Jesus veks til, blir han borte.

Det tok lang tid før han vart henta fram or gøymsla. I ei gresk bibelomsetjing vart han omtala som tekton, ein som arbeider med tre. Og dermed vart han gjort til tømmermannen Josef.

I 1870 vart han kåra til helgen i den katolske kyrkja. Som helgen vart han gjort til ven av arbeidarar. Kyrkja gjorde 1. mai til hans minnedag.

Men kunstnarane gløymde han ikkje. I biletkunsten er han med gjennom hundreåra, som ein i den heilage familien. Og forfattarane, også her i det protestantiske Norden, greip tak i historia hans.

Nordahl Grieg har skrive eit heilt dikt om Josef, ein munter tømmermann som står og sagar og syng i verkstaden. Han er glad, for han skal gifte seg i år.

Så kjem Maria til verkstaden med ei uforståeleg forteljing. Ho skal føde eit barn som ikkje er hans.

Det blir dramatisk. Han vil jage henne. Så vinn kjærleiken over raseriet – «jeg bøier mig snart for smertens bøn i dit blikk». Og livet går vidare:

Utenfor glødet den knugende dag over ørken av ler.

Josef grep atter sin flittige sag,
men Josef sang ikke mer.

I songsyklusen Den heliga natten lèt Hjalmar Gullberg aktørane i Betlehem stige fram, også Josef. Han har ein eigen sekvens i syklusen. Han fortel på sitt enkle vis:

En herdeskara kom og sjöng en psalm.

Nu sover han i kreaturens halm.

Maria blir jag trogen til min grav.

Hon är den enda som jag håller av.

Fast det blir förödmjukande och svårt,

Så vill jag kalla hennes barn for vårt.

Jag heter Josef och är timmermann.

Men gossen som hon gav mig,
vem är han?

Det spørsmålet Hjalmar Gullberg legg Josef i munnen ved synet av den nyfødde, kom til å plage den nye religionen som var på veg i dei første hundreåra.

At Gud var menneske, at ordet var kjøt, som Johannes seier, var vondt å gripe og forklare. Det braut med etablerte tankar om gud og menneske. Og den unge kyrkja sprakk.

Ulike tankar om Jesu guddom skapte heit tru og bitre konfliktar, også med landsforvising og blodspille. Arianarar, nestorianarar, monofysittar og andre stod mot kvarandre i ein strid på liv og død.

Fred på jord og hugnad med menneska, song englane på Betlehemsmarkene.

At denne vesle nyfødde gudesonen skulle bli opphav til strid og konfliktar fordi han var den han var, hadde kanskje ikkje eingong englane tenkt seg.

Og fleire enn Josef fekk vanskelege tankar å slite med.

Andreas Skartveit