Historia er ei grenselaus og endelaus mengd informasjon, samla opp gjennom uendelege tider. Historia er eit kaos. Skal historia forståast, og kanskje til og med gje noko som liknar ei meining, må stoffmengda ordnast og sorterast på eit eller anna vis. Det er det historikarane prøver på.

Når historikaren legg fram funna sine, dukkar nye spørsmål opp. Kven er han? Kva var det han leita etter i dette enorme materialet? Korleis forstår han historia? For nokre handlar historia om Guds styrande hand. For andre handlar ho om klassekamp. For atter andre handlar ho om teknologisk utvikling. Andre prøver å rette opp gamle urettar frå fortida, og bytte om på helte- og skurkerollene. Av dette blir det ulike historier. Og det gjer at det er klokt å skaffe seg kunnskap om historikaren før vi går laus på historia hans. Oppsamla kunnskap gjer at vi les Snorre Sturlason annleis enn forfedrane våre på 1800-talet. Snorre var politikar i si tid, også når han skreiv historie.

Denne reservasjonen, for ikkje å seie respektløysa, mot historiefaget, gjer det freistande å skape seg ei overordna problemstilling, som ein så legg over det historiske materialet for å sjå kva det då kan fortelje.

Ei slik problemstilling kan vere å sjå på mennesketankens historie som ein kamp mellom sansane og fornufta, menneskets analyserande evne. Materialet fortel at dette er ein kamp sansane våre har tapt gjennom tusenåra. Gong etter gong er dei korrigerte og sette på plass av skeptikarar som ikkje utan vidare tok sanseinntrykka som endelege sanningar.

Jorda var flat lenge. Det kunne alle sjå, der dei budde og levde. Rett nok fann grekarane ut, lenge før vår tidsrekning, at så ikkje var tilfelle, men det var kunnskap for dei få. Ein del av mannskapet på skipa til Columbus var redde for å segle ut over kanten på den flate jordskiva og hamne i avgrunnen.

Krumminga på jordkula var for lita til at sanseapparatet vårt oppdaga det. Jordkula var for stor. Det måtte oppdagingar, observasjonar og tankar til før den seige vranglæra frå sansane vart korrigert. Og så vart jorda rund, som ho alltid hadde vore.

Sola går sin daglege gang over himmelen, frå aust til vest, der ho kveldar for natta. Det såg alle, og sola vart den livgjevande guden for tru og tanke verda over. Trufast vandra ho rundt jorda på si daglege ferd.

Seint i historia, etter mykje tankearbeid og observasjonar, dukka tanken opp at skiftet mellom dag og natt hadde lite med sola å gjere. Det hadde å gjere med at jorda roterte rundt sin eigen akse og såleis vende ulike sider mot sola og dagslyset. Sola var der heile tida, utan å mase med daglege vandringar over himmelen her og der.

Ny kunnskap korrigerte det synet fortalde, at sola dagleg farta over himmelen. Det hadde ho aldri gjort. Som med jordkula vart det eintydige og bastante synsvitnemålet sett til veggs av observasjonar, refleksjonar og kunnskap.

I moderne tid har vitskapen halde fram med å setje sansane våre til side, om vil vi prøve å forstå den verda vi lever i. Vi går rundt og veit kva tid og rom er. Det er nødvendig å vite det for å kunne ta seg fram i den fysiske verda rundt oss. Meiner vi.

No hevdar Albert Einstein, med styrke og med støtte frå dei glupaste, at desse kunnskapane er reine illusjonar. Rommet og tida er noko heilt anna enn vi går rundt og trur. Rommet krummar seg på merkeleg vis, og tida er ikkje ein jamn straum. Ho er relativ, og klokkene går ulikt på fjellet og i dalen, for ikkje å snakke om det som skjer ute i universet.

Dette gåtefulle har i dag status som gyldig kunnskap. Men det er ingenting av dette som vårt daglege, kvardagslege sanseapparat har fortalt oss, slik det fortalde oss at jorda var flat og at sola vandra over himmelen, som alle kunne sjå.

Dyre instrument og avansert matematikk er forteljarane i denne soga. Dei er lyskastarane i det store universet og det vesle atomet.

Vårt kjære og gamle sanseapparat er her berre å rekne som ei nødvendig lommelykt som skal berge oss frå dagleglivets trivielle ulukker.

I den store samanhengen duger det lite. Det er fortrengt av rivalen, mennesketanken og hans spørjande og analyserande kraft.

Andreas Skartveit