Kan maten vi får kjøpt på butikkane i Noreg, vere farleg? Oppslaga om funn av kjemikalet etylenoksid i matvarer dei siste månadane, med påfylgjande tilbaketrekking av nærare hundre ulike produkt, kan ved fyrste augnekast gje inntrykk av det.

«Rundstykker inneholder kreftfremkallende stoff», skreiv Agderposten i desember i fjor. «Kreftframkallande og ulovleg giftstoff funne i ei rekkje matvarer», var tittelen på Nrk.no i august i år.

Les vi litt nøyare, finn vi at etylenoksid ikkje er akutt giftig, men at stoffet er kreftframkallande og difor skadeleg ved gjentatt inntak over tid, og at vi ikkje veit i kor store mengder over kor lang tid som eigentleg skal til. Kva skal vi då tru?

Puslespelbrikka

Fyrst eit kjapt blikk på det omtala stoffet: Etylenoksid er eit mykje brukt kjemikal. Det vert mellom anna nytta til å framstille ulike plastvariantar og til å sterilisere medisinsk utstyr. Men i Europa er det ikkje tillate brukt i noko ledd i matproduksjon, fordi det er definert som mutagent, kreftframkallande og som eit «reproduksjonstoksisk stoff» – altså eit stoff som kan påverke evna vår til å reprodusere oss.

Etylenoksid kan gjere alt dette fordi det kan reagere med byggesteinane i DNA-et vårt. Men akkurat kor mykje etylenoksid som må til i kroppen for at slike reaksjonar kjem i gang, veit vi ikkje. Grenseverdiane for stoffet, som i EU er 0,5 mg per kilo, er sett slik fordi det er det lågaste nivået ein klarar å måle. Om skadeleg nivå ligg høgare eller lågare, er umogleg å vite – vi har, som kjent, enno ikkje løyst kreftgåta, og påverknaden av kjemiske stoff som etylenoksid er ei lita brikke i dette enorme puslespelet.

Det vi veit, er at det er kome matvarer inn i Europa med verdiar av etylenoksid som ligg meir enn 1000 gongar over grenseverdien. Den fyrste varslinga om etylenoksid vart gjord i Belgia i september 2020. Produktet det gjaldt, var sesamfrø importert frå India.

India er hovudleverandør av sesamfrø til Europa, men leveransane var i mange år plaga med høge nivå av salmonellabakteriar. Som fylgje av dette innførte EU forsterka testregime, og produsentane i India lova å gjere det dei kunne for å få bukt med problemet. At dei skulle bruke etylenoksid som verkemiddel, vart aldri nemnt.

Kanskje er det herifrå bruken har spreidd seg til mellom anna johannesbrødkjernemjøl produsert i Tyrkia. Eller kanskje har dei i Tyrkia nytta etylenoksid uoppdaga i mange år. Produktet er trass alt lovleg å nytte i matproduksjon i land som USA, Canada og India.

Og når det er lovleg i mange land, korleis skal vi då sikre oss mot at det kjem inn i vårt eige? Eller, på den andre sida, kor farleg kan det då vere?

Det farlegaste av alt

Litt leverpostei med litt etylenoksid drep oss ikkje. Kanskje påverkar det oss ikkje i det heile. Likevel kjem vi ikkje unna at vestlege menn har berre rundt halvparten så mange sædceller i dag som dei hadde for førti år sidan. Det har sine årsaker. Dersom kreftframkallande og fertilitetsreduserande etylenoksid i mat er ei av dei årsakene, er det grunn til å ta det på alvor.

I Europa har mange tusen matvarer vorte trekte attende frå marknaden. Det er ei stor økonomisk belastning for produsenten og ei stor miljøbelastning for kloden. Produkta som inneheld stoffet, kan ikkje eingong komposterast, fordi ein då sender gifta vidare i krinslaupet.

Etylenoksid er ei lita brikke i kreftgåta. Det er òg eit lite døme på at det globale matsystemet vårt, prega av storskala industri og prispress, har sine manglar, for å seie det pent.

Heldigvis er det framleis ingenting i vegen for å ete mest mogleg lokalt og kjøpe mest mogleg reine råvarer på butikken. Di færre ingrediensar det er i produktet du kjøper, di mindre er sjansen for at nokon av dei er tukla med.

Heilt trygg vert du likevel aldri. Det er farleg å leve, men alternativet er som kjent endå verre.

Siri Helle