Det kokar framleis godt i norsk jordbrukspolitikk. Eit bondeopprør frå grasrota gav brot i jordbruksforhandlingane – og ein sjeldan sjanse for norske stortingspolitikarar til å ta ansvar for korleis vi produserer mat her til lands.

Difor er det tristare enn tristast når alt tyder på at det er ein sjanse dei ikkje kjem til å ta. «Eg er opptatt av å bevare jordbruksoppgjøret som institutt», sa stortingsrepresentant for Høgre Guro Angell Gimse i NRK Debatten førre tysdag og heldt fram: «Det betyr at viss vi begynner med overbodspolitikk, så vil vi undergrave det instituttet som vi har der bønder har høve til å sitte ved bordet.»

Ja, Noreg har eit system der bønder og byråkratar frå Landbruksdepartementet saman vert samde om ein jordbruksavtale. Avtalen regulerer kor mykje statlege pengar vi skal bruke på jordbruket, korleis dei skal fordelast, og set fast målprisar som regulerer kor høg prisen på enkelte råvarer kan verte før tollvernet slår inn.

Prosessen byrjar i lokallaga til dei to bondeorganisasjonane Norges Bondelag og Norsk Bonde- og Småbrukarlag: Dei melder inn til organisasjonane sentralt kva som er viktig for drifta deira. Dei to organisasjonane vert samde om eit felles krav til staten. Staten kjem attende med eit tilbod, dei forhandlar og vert ofte samde om ein avtale, som så vert banka gjennom i Stortinget.

Kva som står og ikkje

Men må det vere slik? Jordbruksforhandlingane baserer seg på Hovudavtalen som vart skriven mellom partane attende i 1950 og er revidert sist 1992. I avtalen står det: «Avtaleverket for jordbruket har til formål å regulere tiltak som er egnet til å fremme fastlagte mål for jordbruket.»

Slik vert forhandlingsinstituttet den utøvande makta i jordbruket. Men makta deira er ikkje utan avgrensing. Hovudavtalen seier vidare: «Jordbruksavtale skal anses inngått med forbehold om Stortingets behandling av saken jf § 3-1».

Paragraf 3-1 siste ledd: «Jordbruksavtaler står også for øvrig tilbake for Stortingets vedtak i saken.»

Altså ikkje eit ord om at Stortinget skal avstå frå å meine noko om kva avtalepartane har kome – eller ikkje kome – fram til. Snarare tvert om.

Forhandlingsinstituttet har sine positive sider: Det er bøndene vi har sett til å forvalte matproduksjonen, og dei må høyrast i utforminga av han. Men vi set ikkje legar og byråkratar til å bestemme saman kor vi skal ha sjukehus her i landet, eller prestar til å velje kor kyrkjer skal stå. Vi har jordbrukspolitikk ikkje fyrst og fremst for bønder, men for norsk matproduksjon, men det kan vi ikkje forvente at bøndene sjølve skal hugse på til kvar tid. Dei forsvarar sjølvsagt seg sjølve. Difor treng vi eit aktivt storting.

Og skal vi ha eit forhandlings­-
institutt, må det tole å verte kritisert og utfordra. Ein institusjon som ikkje kan kritiserast, er rett og slett ingen demokratisk institusjon. Og er det noko som må forvaltast demokratisk, så er det nettopp matproduksjonen vår.

Drivande i kjærleik

Og no treng den matproduksjonen ny kurs. «Bønder er sjølvstendig næringsdrivande», sa Olaug Bollestad i den tidlegare nemnde NRK Debatten, og det har ho jo rett i. Dei oppfører seg berre ikkje slik.

For hadde norske bønder vore heilt vanlege sjølvstendig næringsdrivande, hadde dei lagt ned drifta for lenge sidan. Ingen driv i ei næring der inntekta ligg nærare 200.000 enn 500.000 og arbeidstimane nærare tre ein eitt årsverk i tiår etter tiår. Ingen andre bransjar driv med gjeld som er høgare enn samla inntekter år etter år. Ingen gidd å produsere med tap – bortsett frå bønder.

Kvifor? Ikkje fordi dei må: Ein sjølvdrivande bonde er multikunstnar og har ingen problem med å få seg anna jobb om ho vil. Men fordi det å vere bonde er så mykje meir enn ein jobb, det å drive gard så mykje meir enn ein arbeidsplass. Ein gard er røter, familie, tilhøyrsle og omsorg for dyr, jord og ikkje minst tradisjonar.

Og nett det er bonden sin store styrke – og veikskap. For det er sjølvsagt difor, på grunn av den sterke kjærleiken han har til garden, det har vore mogleg å drive rovdrift på bonden år etter år. Ei rovdrift vi ikkje stoggar med hundre millionar flatt frå eller til i ein jordbruksavtale. Her må ny kurs til, og den må politikarar våge å vere med på å utforme.

Siri Helle