Så var vi her igjen: På sjølvaste dagen. Den dagen som meir enn nokon annan dag er full av tradisjonar og attkjenning, som vert best om han vert følt og opplevd, føregår og ikkje minst luktar og smakar akkurat som i fjor – eller for førti år sidan, for dei to skal så langt det går, gå ut på eitt: Tida skal stå stille på julaftan.

Noko har sjølvsagt kome til etter kvart. Noko må rett og slett ha kome til etter kvart, for så lang er lista over julemat at vi kunne ha brukt heile denne spalta (som ideelt sett er mellom 3200 og 4000 teikn lang) på å ramse opp julete varme rettar, kalde rettar, store kaker, små kaker, drikkar for vaksne, drikkar for born, godteri og til og med eitt og anna element som vi elles kunne kalle helsekost (ja, eg tenker til dømes på sildesalaten, eller nøttene).

Så kunne vi, i namnet til den kritiske journalistikken, gått vidare derifrå inn i kvar og ein av desse tradisjonane og funne ut kor korte og/eller importerte eller på andre måtar falske dei er. Kven treng til dømes mandarinar på julaftan lenger, det er då ingenting eksotisk ved dei i 2020? Og vert potetchips meir julete av å vere i ein pose med julenisse på? 

Men lat oss, berre for i kveld, late vere å gjere det. No lèt vi kritikarnasane våre få julefri. Akkurat i dag synest eg vi skal late oss fyllast – frå topp til tå, frå inst til ytst – av julematglede.

Kjøkkentid

For kva hadde norske mattradisjonar vore utan jul? Kven ville visst at sylte ikkje er noko søtt vi har på brunosten (det heiter syltetøy), men tvert om noko salt, feitt, krydra og herleg som vi lagar av hovudet til grisen, og som krev ei eiga presse (ei syltepresse, sjølvsagt), og kven ville hatt ei slik presse på kjøkkenet om det ikkje var for tida fram mot jul?

Tida då vi med eitt får tid til all matlaginga vi ikkje rekk resten av året. I november og desember rekk vi plutseleg å lage pølser, bake nydelege småkaker eller legge ned sild, vi rekk å skålde mandlar og kverne dei og blande dei med melis og kverne dei ein gong til før vi rører inn eggekvite og får marsipan som vi formar til små kuler og dyppar i sjokolade varsamt smelta over vassbad. Eller vi brygger øl. Mange har brygga øl i Noreg i haust, nokre i vedfyrt kjele, andre på krabbekokarar, nokre med malt og humle som har reist kring halve jorda, og andre med kveiken dei har fått etter bestefar sin og som difor har gjeve smak og kultur til juleølet der på garden i snart hundre år. Stort sett alle har vore fleire om det og i tillegg til ølet fått seg ein god latter undervegs, eller fem, og eit par til under oppskoka.

Sjølv med alt anna som skal skje på julaftan (julekalender og snølykt og gudsteneste og Sølvguttene og Tre nøtter til Askepott på fjernsynet), så finn vi tid til å lage surkålen sjølv, og ingen bruker ferdigkrem på spruteflaske til molte- eller riskremen.

Ikkje alle rekk alt dette. Dei færraste, om nokon, rekk – eller har trong for å rekke – alt. Men dei aller fleste, trur eg, har noko dei må få til før jul. Noko som er sitt, fordi det ikkje berre er deira, men del av noko større. Del av juletradisjonen. Det vert ikkje jul utan.

Lat røtene gro

Kva skal vi eigentleg med mattradisjonar? Nett no kan eg berre svare for meg sjølv: Eg er ikkje religiøs i den forstand at eg trur på ei høgare makt som definerer om vala eg gjer, er rette eller feil. Men eg trur på at eg kjem frå ein stad, at eg har ei historie som er lengre enn meg sjølv, og at det at eg er så heldig at den historia går føre seg i dei same fysiske omgjevnadene eg framleis lever i, gjev røtene mine særleg gode vekseforhold.

Mat er fysiske prov på kor eg kjem frå, og kor eg er, og attpåtil har han god smak og ei lukt som set meg i stemning, enten eg vil eller ikkje. I kveld skal vi opne nase, munn og hjarterot for julestemninga. God julemat.

Siri Helle