Vi pratar mykje om å handle lokalt for tida. Om å støtte opp om lokale kjøpmenn og -kvinner, lokalbutikken og industrien – å hjelpe dei vi har kring oss gjennom koronavanskane, rett og slett. Kva inneber eigentleg det? Kven er det vi skal hjelpe? Kva vil det seie at noko er i nærleiken?

Kor mange av oss tenker til dømes på mjølk frå Tine som lokalmat? Få, vil eg tru. Likevel: Det står «Fra gårder nær deg» på mjølkekartongane deira. Kva inneber det?

Færre, men ikkje få

Det har vorte monaleg færre gardsbruk i Noreg dei siste åra – og endå færre av dei som produserer kumjølk: Der det ved tusenårsskiftet var over 20.000 mjølkeprodusentar i Noreg, bikka vi i 2019 under 8000. Likevel har mjølkemengda halde seg på det jamne. Altså har produksjonen på kvart bruk auka, og avstanden mellom bruka gjort det same: Det kan altså fort vere lenger til næraste mjølkegard enn det var for 20 år sidan.

Men det er ikkje det same som at norsk mjølkeproduksjon er gjennomsentralisert – enno. Sjølv om dei største bruka produserer halvparten av mjølka, er framleis om lag 80 prosent av mjølkebruka i Noreg definerte som små eller mellomstore, og snittbruket har enno under 30 kyr.

Mjølka på butikken kjem uansett ikkje direkte frå garden. Mjølk frå mjølketanken i fjøset er faktisk ikkje eingong definert som eit næringsmiddel. Sidan det i all hovudsak berre er tillate å omsette pasteurisert mjølk, og pasteuriseringa skjer på meieriet, er mjølk ikkje å sjå som næringsmiddel før ho vert omsett frå eit meieri.

Uansett: For at det skal vere noko hald i at mjølka skal kome frå nærleiken din, må altså meieriet vere i den nærleiken. Og det er ikkje berre talet på mjølkegardar som har gått ned dei siste åra – det har sanneleg talet på meieri gjort òg, sjølv i samvirket Tine. I 1980 hadde dei 178 mottaksstasjonar for kumjølk – no er det 30 att, og sjølv det kan vere for mange. Medan eg skriv dette, sit Tine og vurderer framtida til meieria i Alta, Tana og Sel. Alle tre forsvinn nok ikkje, men ingen er heller trygge.

Ikkje for langt

30 anlegg tek altså imot mjølk, men berre 14 av dei sender konsummjølk ut att til butikkane. Resten produserer yoghurt, ost, rømme, smør og slikt vi absolutt treng, men som altså ikkje er mjølk. Er desse 14 nok til at vi i store, lange, utstrekte Noreg kan seie at mjølka kjem frå gardar nær oss?

Vel, det er i så fall så vidt. Det er ikkje eitt einaste meieri i Sogn og Fjordane som produserer konsummjølk, til dømes. Men Tine har delt Meieri-Noreg opp i fem regionar: Nord, Midt, Vest, Sør-Vest og Aust. Og kjøper du mjølk i Midt, kjem mjølka frå ein gard i Midt-Noreg.

Det er likevel ei anna konkret årsak til at marknadsføringsstrategien har noko føre seg: Den største skilnaden Tine gjer, ligg på vegen frå meieriet til daglegvarebutikken. Der alle andre varer i butikkhyllene må innom eit kjedestyrt grossistlager for å verte lasta på ein kjedestyrt grossistbil, er Tine den einaste produsenten i landet som sjølv får køyre nokre av varene sine ut til butikkane.

Varene det dreier seg om, er dei aller ferskaste ferskvarene, med kortast haldbarheit, og konsummjølka er den klart viktigaste varegruppa. At Tine har halde på den retten, som nok har kosta eit og anna å forsvare i dei etter kvart nærast berykta tingingane mellom daglegvarekjeder og matvareprodusentar, er årsaka til at dei framleis kan selje mjølk i regionar. At Tine køyrer eigne bilar, må òg kunne seiast å vere eit naudsynt minimum av konkurranse i grossistbransjen.

Slik er mjølk meir enn berre noko som sløkker tørst og mettar mage: Slik vert mjølk distriktspolitikk, busetnadspolitikk og konkurransepolitikk. Om nærleiken veks, tyder mykje på at vi treng han framleis.  

Siri Helle