«Det er viktig å tenke gjennom hva hver og en av oss kan gjøre. Men jeg vil ikke legge meg opp i hvilken ost folk spiser», sa Erna Solberg frå talarstolen på Stortinget førre veke. Utsegna kom etter at Trygve Slagsvold Vedum i spørjetimen lurte på om ho ville oppfordre nordmenn til å handle norsk. Det ville altså ikkje statsministeren.

Ved fyrste augnekast: Det treng ho kanskje heller ikkje. For aldri før har vi kjøpt så mykje mat som no: «Da koronakrisen kom, skjøt ostesalget til himmels», skreiv Nationen 15. mai, og synte til at kvar nordmann åt 4,5 prosent meir ost i år enn i same kvartal i fjor. Og det gjeld ikkje berre ost: «Melkesalget til himmels», skriv bransjetidsskriftet Dagligvarehandelen 13. mai. Salet av norskprodusert mjølk er ein million liter høgare enn på same tid i 2019.

Truleg gjeld det same for kjøp og sal av kjøt: Stengde grenser svir for grensehandelen. På Nordby kjøpesenter har salet falle med 95 prosent. Mykje av kjøtet og flesket har vi kjøpt innanlands i staden.

I krisetider har vi altså ikkje noko val. Vi held oss heime, et mat vi har i kjøleskapet, og varer vi finn på daglegvarebutikken. Kanskje er det ikkje i krisetider vi treng ein statsminister som oppmodar oss om å handle norsk. Kanskje er det noko vi skulle ha hatt før, og kan kome til å trenge etterpå, og det frå fleire enn berre ein minister.

Landbruksminister Olaug Bollestad har dei siste månadane hardnakka hevda at vi er sjølvforsynte med husdyrprodukt i Noreg. Likevel har importen av ost auka frå kring 3200 tonn i år 2000 til over 15.000 tonn i 2018. Importen av storfekjøt har gått frå 5 til 10 prosent av forbruket i same periode, ifylgje Landbruksbarometeret til Agri Analyse.

Makt i handlekorga

Kvifor er det slik? Norsk mat er eit særs sterkt varemerke, og over halvparten av alle spurde nordmenn seier dei alltid vel norsk mat når dei kan. Men veit dei alltid kva dei kjøper? Kven har mest makt over kva vi får med oss heim i handlekorga? Er det Erna Solberg, eller er det Rema 1000, Norgesgruppen og Coop?
Kvart år lagar analysebyrået Nielsen eit daglegvarebarometer som syner kor vi kjøper daglegvarene våre. Kvart år deler dei tre konserna det aller meste av marknaden mellom seg. Norgesgruppens kjeder, Meny, Spar, Kiwi og så bortetter, tek om lag halvparten, medan Coop og Rema deler den siste halvdelen mellom seg. Bunnpris tek nokre få prosent, men dei har innkjøpssamarbeid med enten Norgesgruppen eller Rema.

Kvart år er det òg ein bitte liten kakebit som heiter øvrige. Stort sett har denne vore på 0,1 prosent. Men i Nielesen-oversynet for 2019 har han krympa: Øvrige-biten er no på 0,0 prosent.

Og dei store kjedene som styrer marknaden, gjer det i stadig større grad med eigne merkevarer. Om lag ein fjerdedel av omsetnaden i butikkane kjem frå varer som kjedene sjølve har produsert.

På tide med litt pisk

Kva dette har med import av mat å gjere? Jau, det har å gjere med kor lett det er for deg og meg å vite kor maten kjem frå.

Kjøper vi ost frå Tine eller kjøtdeig frå Gilde, er det greitt. Her er det norsk mjølk og norsk kjøt, og ferdig med det. Men i takt med at kjedene har fått eigne merkevarer, har desse rykt fram. Kjedemerkevarene kan godt vere norske, men dei treng ikkje vere det – og for å finne skilnaden må mange av oss fram med brillene. Studere og finlese.

Det skal stå på pakningen kor produktet er produsert. Men burde vi trenge å gå med fininnstilte lesebriller på butikken – eller treng produsentane bitte litt pisk?

Gulrota har vi, nemleg. Alle norskproduserte varer kan smykke seg med Nyt Norge-merket, og dette er godt kjent: Nærare 70 prosent seier dei har tillit til det. Men når importen likevel berre aukar, er det kanskje på tide med eit pålagt piskestempel? Sjølvsagt heilt nøytralt – «Dansk kjøtdeig», kunne det stå, til dømes, dersom kjøtdeigen faktisk var dansk, med begge orda i like store bokstavar. Då hadde det vore opp til deg og meg å velje, heilt fritt, slik det ser ut som styresmaktene vil at vi skal ha høve til.

Siri Helle