Sånn. Då var vi der att, på den tida av året, meiner eg, den tida då vi skal halde att, avgrense, seie nei, ja, rett og slett velje vekk både det eine og det andre av flytande så vel som etande drikke- og matvarer. For det er tida for ikkje berre eitt, men ei lang rekke blanke ark og fargestiftar, og å ete sunnare og gå ned i vekt er nok i toppen på lista over dei vanlegaste nyttårsforsetta i år som i fjor som i forfjor som i førre tusenår.

Og jau då, det kan godt vere forbetringspotensial i kva som vert putta i kjeften på både den eine og den andre. Men å endre på det, må det handle om å avstå? Kva om det i staden handla om å prøve noko nytt? Kanskje til og med noko vi trudde vi ikkje likte?

Smaken står ikkje fast

For det er i alle fall sant at dei aller fleste av oss held matinntaket innanfor ein pitte liten del av alt som finst der ute: Det finst minst 50.000 etelege vekstar i verda, men berre tre av dei – ris, mais og kveite – står for 60 prosent av kaloriinntaket vårt. Gjennomsnittsnordmannen lagar berre ti ulike middagsrettar i løpet eitt år.

Kvifor er det slik? Vi kan iallfall ikkje skulde på smakssansen. Sjølv om det er heilt riktig at vi ikkje alle likar det same, er det like sant at smak og usmak er noko som forandrar seg med tid, erfaring og ikkje minst: Vi har smaksreseptorar på tunga som reint kjemisk skil mellom søtt, salt, bittert, surt og umami. Så har vi ein nase som luktar mange gongar fleire ulike lukter, og ein kjenselsans som oppfattar og dømmer konsistensar. Men smak er jo så mykje meir: ikkje berre auge som dømmer smaken av kvitvin med raud konditorfarge til raudvin sjølv hos den røyndaste vinsmakar, men eit heilt hovud med erfaringar, historier, førebilete og skamfulle opplevingar.

Ser vi nærare på kvifor vi likar det vi likar, og ikkje likar det vi ikkje likar, er det særleg det assosiative potensialet til hjernen vår som kjem til syne. Éin ting er gode minne om blåbærsuppe og pannekaker ved mormors kjøkkenbord, vi skjønar lett at det kan sette spor. Men sjølv smaken av hot dog i munnen då du tryna på sekstimeteren på syttande mai i andre klasse, kan vere med å påverke synet ditt på pølser langt inn i vaksenlivet. Kva foreldra dine åt og ikkje åt, er viktig, både sosialt og fysisk, og kanskje heilt attende til livet før anna mat enn mjølk. I det minste finst det forsking som seier at born som får morsmjølk, er meir opne for nye smakar enn born som får erstatning – rett og slett fordi morsmjølka varierer meir i smak enn erstatningspulveret gjer.

Men fortvil ikkje: Alt dette kan endrast. Ja, sjølv genetisk frykt for bitre smakar kan vi venne oss av med. Det er berre å gjenta, ete igjen og igjen, kaffi med sukker og mjølk fyrst, til vi lærer at vi ikkje døyr av den bitre tonen og til slutt køyrer rein, svart.

Nokre nye forslag

Så. Kva skal vi prøve oss på no, i eit splittert nytt tusenår? Du veit best kor din eigen smakssko trykker. Likevel vågar eg meg på nokre enkle forslag:

Det fyrste eg vil tilrå, er sild. Ikkje berre fordi fisken er både berekraftig, nær og sunn, men fordi vala her er så store: Du treng ikkje ha sild til middag i starten, om det vert for mykje av det gode. Finn god spekesild eller kryddersild, skjer i små bitar og legg på glas med favorittsmakane dine: sennepssild eller rømmesild eller tomatsild eller rett og slett sursild. Eller kjøp glasa ferdige.

Neste på lista er bygg – den norske risen, så mykje sunnare og nærare og med ein annleis, men ikkje dårlegare smak. Så har vi ost. Og nei, her skal vi ikkje vere redde for kaloriane, for vi skal våge oss på feit og god, men godt lagra og smaksrik ost: ost vi ikkje stappar tankelaust i oss i forbifarten, men suttar litt forsiktig på, fordi vi ikkje trudde vi våga – den vi ikkje kunne like, kanskje skal han få ein sjanse til, gjerne saman med eit nytt syltetøy, som ikkje treng å vere laga på eple eller jordbær, men på ein vekst vi heller ikkje har smaka før, som tindved eller chili eller kvede eller rognebær. På éin, to, tre vart verda lite grann større.

Med det tenker eg vi seier at bordet er dekt for eit verkeleg godt, nytt år.

 Siri Helle