For å slå fast det openberre: Verda ville vore ein fattigare stad utan potetchips. Somme tider er friterte, salta poteter nett det vi treng – uansett kor helsefanatiske vi elles skulle vere. Potet er ein viktig og god vekst for norsk jord og folk, og potetchips er god bruk av norske poteter. At nokon, som Sørlandschips, finn seg tente med å produsere dei her i landet, skal vi altså vere glade for.

Det tyder likevel ikkje at vi skal finne oss i kva som helst. Sørlandschips har lenge marknadsført seg med å vere liten, uavhengig og lokal. Men det var då: Fyrst vart dei kjøpte opp av det skandinaviske investeringsfirmaet Scandza, som mellom anna eig Synnøve Finden og Leiv Vidar, og med eitt var dei ikkje så små lenger. Så byrja dei å produsere eksklusivt for Rema 1000 – og der gjekk sjølvstendet.

Naboproblem

Og kva med det lokale? Når chipsen dei produserer for Rema, rett og slett heiter Bondens, og slagordet er «Friske og gode råvarer rett fra bondens egen gård», skulle ein tru det var godt ivaretatt. Posen slår òg fast at chipsen er produsert i Noreg. Men potetene, dei kjem frå Danmark.

Kva tyder det eigentleg at potetene kjem rett frå «bondens egen gård»? Er det noko å skryte av? Kan dei eigentleg kome frå noko anna? Vel, poteter veks i jorda, og jorda vert stort sett driven av ein bonde – om han no er dansk eller norsk.

Danmark er ein monaleg potetprodusent i europeisk målestokk. Ein gjennomsnittleg dansk potetprodusent driv 20,6 hektar. Kring 1700 bønder står for produksjonen av over 250.000 tonn poteter. For å kome inn må ein vere stor – og det kostar: Òg Danmark slit med høge lønnskostnader, og mekaniseringa er dyr. Ikkje alle klarer seg: Danske bankar og kredittselskap har tent tre gonger så mykje på dansk matproduksjonen dei siste ti åra som bøndene sjølve, skreiv Nationen i januar.

Rot i forsterkaren

Nok politikk. Kva med innhaldet i posen? Bondens kjem i tre smakar: Himalaya salt, Mexican og Solmoden paprika. Om nokon klarar å kjenne om saltet i fyrstnemnde faktisk kjem frå Himalaya eller ikkje, skal vi late ligge – berre kjapt slå fast at det på ingen måte gjer chipsen noko meir næringsrik. I staden skal vi sjå nærare på dei to sistnemnde, og korleis dei begge to er merkte med «Uten smaksforsterker».

«Smaksforsterker» syner her til glutamat eller glutaminsyre. Glutamat er ei salt glutaminsyre, men uansett kva form stoffet er i, har det den eigenskapen at det gjer andre smakar sterkare. Eller: Glutamat skaper ikkje smak, men truleg gjer det smakslaukane på tunga vår meir mottakelege for smaken som alt er der. Særleg vert den såkalla femte smaken – umami – stimulert. Reaksjonen fungerer sterkast om det er salt til stades saman med glutamat.

Kvarmannsen kjenner truleg glutamat best som MSG, som rett og slett står for monosodiumglutamat, og som fekk eit kanskje delvis fortent dårleg rykte som årsak til «kinamatsyndromet» for eit knapt tiår sidan. Dei store mengdene MSG som vart brukte i ein del ferdigmat, fekk utvilsamt ein del menneske til å reagere enten allergisk eller med intoleranse. Men det er ikkje det same som å seie at smaksforsterkarar i seg må fordømmast. Det ville rett og slett vore vanskeleg – fordi det er glutamat og glutaminsyre i fisk, ost, sopp, mais, tomat og ei rekke andre matvarer vi et kvar dag.

Ja, så vanskeleg er det å unngå glutamat, at ikkje eingong Bondens klarer det. Når dei på den eine sidan av posen hevdar dei ikkje brukar smaksforsterkar, har dei likevel på den andre sida av posen putta gjærekstrakt oppi posen. Og gjærekstrakt, det er glutamat, det, i denne samanhengen, og funksjonen er å framheve smak. Like sterkt som MSG er gjærekstraktet ikkje, altså er det om lag like liten grunn til å uroe seg for tilsetjinga som det var for produsenten å lyge om at ho ikkje er der.

Som så ofte elles handlar glutamat om mengde. Litt går greitt. Slik er det vel med chips òg. Og så smakar det utvilsamt betre om ein ikkje et det så ofte. Vi kan til dømes halde oss til å ete det når vi kan hauste potet i Noreg.

Siri Helle