Nett no, sånn kring siste halvdel av juni, er nordsjøsilda på sitt finaste. Diverre er det ikkje berre berre å finne henne – verken i butikken eller på havet.

Slik er det diverre i Noreg. Særleg med fisk. Av alle dei 2.478.000 tonna fisk norske båtar leverer, er det ikkje store utvalet vi finn i butikken. Kva tid såg du sist raudspette i noka anna form enn fylt frå Findus i butikken, til dømes? Eller kva med alle dei andre flyndresortane som flabbar seg rundt der ute i havet, og som ikkje er mindre enn ei delikatesse heilstekt i panna med mykje smør og kvitlauk? Kor mange daglegvarebutikkar sel den ypparlege steikefisken lyr, og kor mange gonger i året et vi salta brosme med kvit saus og gulrot?

Døma er tragisk mange, men no var det altså sild vi skulle snakke om. Det fyrste vi skal ta oss tid til å lære oss, er at det finst fleire sortar sild: Den sorten som vert fanga om hausten og vinteren, er NVG-silda – der NVG står for norsk vårgytande. Silda slepp altså egga sine tidleg på våren, nærare bestemt i februar og mars, og rett før ho gyter, er ho på sit feitaste – difor er det då vi fiskar på henne. Det same er tilfellet for nordsjøsilda: Ho gyter stort på seinsommar og tidleg haust. Altså er ho på sitt feitaste og finaste nett no, i desse tider.

Sildas mange sider

Så feit og fin er silda at det at ho i så liten grad vert send vidare til butikkar, er ein aldri så liten skandale. Sild er nemleg akkurat så sunt som vi alltid har fått høyre: Feittet er det beste feittet vi får, proteina står i kø og vitamin D-innhaldet er såpass høgt at mangelnivået på dette solvitaminet er mindre etter ei silderik jul enn i adventstida. Mellom anna.

I tillegg er bruksmåtane nærast like talrike som arten sjølv: Sild er ei råvare som kan nyttast fersk, til dømes steikt, men ho kan òg foredlast og vidareforedlast – fyrst til spekesild, så til kryddersild, så til rømmesild eller tørka og røykt sild – eller kva med den nederlandske kvardagsdelikatessa matjesild, ei norskfanga nordsjøsild som er spekt så lett og modna så godt at ho er mjuk som smør, og som nederlendarar kjøper i salsbuer på gata?

Rett i fiskeoljepressa

Så kvifor er sild den dårlegast betalte arten i norsk fiskeri? Og kvifor går om lag ein tredjedel av all sild som vert fanga, rett i fiskeoljepressa og fiskemjølkverna?

Dei to spørsmåla heng saman, og eg er ikkje den fyrste til å stille dei. Nyleg kritiserte sjefen på foredlingsfabrikken Pelagia Kalvåg næringa for å fiske for liten fisk: «Det har de siste 2 døgn blitt fisket 11.000 t små, små nordsjøsild. Tilsvarende 110 millioner stk. Dette går rett til mel og olje», skriv han på Facebook, og saka har sidan gått vidare i lokalavisa: Fabrikksjefen kritiserer fiskarar for å gå rett utanfor kysten og fiske den minste silda i full fart for å verte ferdig og ta ein tidleg ferie. Er vi på veg til å gjere det same no som vi gjorde med NVG-silda, som vi fiska havet tomt for for 60 år sidan? Tek ikkje fiskarar ansvar for den felles ressursen fisken er?

Eller kan vi eigentleg vente at fiskarane skal ta ansvar, når det er sild til mjøl og olje som set prisstandarden, og meirprisen på sild til konsum ikkje treng vere meir enn 30 øre høgare per kilo?

Nett no er skilnaden litt større. Denne veka er minsteprisen på sild til mjøl eller olje 3,6 kroner per kilo. Blanda leveransar gjev ein kilopris på 4,7 kroner, medan fersk sild over 125 gram gjev 5,5 kroner i kassen per kilo levert.

Skilnaden på sild til mjøl og olje og sild til konsum handlar altså om storleik. Er nordsjøsilda 140–150 gram, kan ho gå til matjesildproduksjon. Er ho 130 gram, er ho for lita. Marknaden er ikkje der for å fange opp lita sild, sjølv om ho er utmerkt som til dømes spekesild, eller til å steike i panna så feittet sprutar.

Det heile minner meg litt om brestane som har dukka opp i det amerikanske matproduksjonssystemet dei siste månadane: Millionar liter mjølk er slått ut, tusenvis av tonn lauk gravne ned og grisar slakta nesten før dei er fødde, fordi amerikanarar ikkje har kunna kjøpe hurtigmat i karantene. Råvarene er der, men dei kjem seg ikkje ut på marknaden. Nett som med nordsjøsilda.

Kva er det som gjer at sild ikkje er verd meir enn mellom tre og seks kroner per kilo? Silda, som er det sunnaste vi har, stappfull av det verda mest av alt treng å putte i munnen – marine omega 3-feittsyrer? Vi bør snarast mogleg gå i oss sjølve og sørge for at mest mogleg sild, stor eller lita, får kortare veg frå hav til bord. Betre hurtigmat får vi rett og slett ikkje.

Siri Helle