«Det er ingen politisk oppgave å fortelle folk hva de skal og ikke skal», var om lag det fyrste Sylvi Listhaug sa etter at ho vart utnemnd til eldre- og folkehelseminister for eit par veker sidan.

Så. Sidan vi no har fått ein folkehelseminister som i det store og det heile ikkje vil gripe inn i folkehelsa, er det på tide å spørje: Kva skal Noreg med ein folkehelseminister?

Lat oss sjå på korleis sukker fungerer i hovudet vårt. Sukker er søtt. Når vi tar det i munnen, aktiverer det dei søte smaksreseptorane våre. Alle smaksreseptorane sender signal til hjernebarken, men ulike smakar set i gang ulike reaksjonar der oppe. Og sukker, ja, det får hjernebarken til å sette i gang ein belønningsreaksjon. Løna kjem i form av signalstoffet dopamin – det same stoffet som vert produsert når ein tek narkotika, drikk alkohol og gjer liknande skadelege, men akk, så behagelege ting.

Men mengda er langt frå den same. Vi kan ikkje seie at sukker gjer oss like avhengige som narkotika, men vi kan absolutt seie at hjernen er av vår største fiende i kampen mot overvekt og eit usunt kosthald.

Om vi til dømes et brokkoli, produserer ikkje hjernen dopamin i det heile. Og sjølv om eit nytt, spanande middagsmåltid kan utløyse dopaminproduksjon, vert denne produksjonen etter kvart svekt om du et same maten over tid. Dette gjeld stort sett all mat – bortsett frå sukker.

For billeg eller dyrt?

Sukker held dopaminproduksjonen høg. Hjernen vår vil at vi skal ete sukker, tilsynelatande utan omsyn til kva som er det bra for resten av kroppen.

Årsaka er at sukker er lett tilgjengeleg energi, som kroppen treng i høvelege mengder, men i størstedelen av den tida menneskekroppar har eksistert, har mengdene vore avgrensa. Vi var for fattige i Noreg til å kjøpe sukker i store nok mengder til å verte sjuke av det. No er vi vortne rike, men vi vert framleis like glade av å ete sukker. Difor treng vi politikk, system og samfunn som hjelper oss der biologien ikkje strekk til.

Men dersom rikdom var heile svaret – kvifor har land som Kamerun og Libanon og India folkehelseministrar? Kvifor ligg land som Egypt (nr. 11), Mexico (nr. 24), Den dominikanske republikken (nr. 63) og Russland (nr. 69) over Noreg (nr. 92) på statistikken over land i verda med høgast kroppsmasseindeks (BMI)? Fordi vi har ikkje berre vorte rike i nokre deler av verda – sukker har òg vorte billeg. Og det har det vorte stort sett overalt.

Den jordlause familien eg budde hos i eit treskur på landsbygda i Brasil, hadde ikkje råd å kjøpe gulrøter og poteter kvar dag – eller kvar veke. Men dei hadde råd til å kjøpe søte kjeks og brus. For det var mange gonger billegare. Den 13. mars i år var verdsmarknadsprisen på sukker 0,28 dollar per kilo. Det var han òg julaftan 1973.

Handelsvare

Slavearbeid gjorde oss avhengige av billeg sukker i vesten. Frihandelsavtalar gjorde at vi ikkje kunne hindre resten av verda i å gjere same oppdaginga. Ferdig prosessert sukker held seg så å seie evig og kan fraktast og seljast som ei kva som helst anna vare: Det aller meste av sukkeret i verda er selt før det er hausta. For investorar er sukker eit høve til å tene pengar. For matvareindustrien er sukker ein måte å selje mat av låg kvalitet på: Det gjer at mat smakar betre. Brorparten av sukkeret vi får i oss, er sukker vi aldri har sett.

Det burde ikkje vere naudsynt å bruke tid på dette, men slik situasjonen er, må vi gjerne innom det: Kva folk flest et, heng saman med kor friske folk flest er. Kor mykje dei har høve til å jobbe, ta vare på familien og bidra i samfunnet. Det held ikkje lenger med ein folkehelseminister som seier at «folk vet stort sett hva som er sunt og hva som ikke er sunt».

Ein gong var sukker noko ein hadde råd til i helga. Sukker var kvitt og kom i papirposar. No kjem sukker frå kokos og mais og fruktose og aspartam, og internettet kan fortelje deg at absolutt alt er alt frå heilt ufarleg til nærast dødeleg.

Vi har biologien imot oss, industrien imot oss og informasjonsmengda imot oss, og vi treng ikkje politikarane i mot oss. Tvert om må Sylvi gjerne hjelpe til.

Siri Helle