Skal majonesen vere over eller under rekene, og kan det vere pølse til vaffel? Vi kan vere usamde om mykje i Mat-Noreg. Ein ting er vi likevel alle heilt og fullt samde om: Vi tek tran. I det minste i alle månader med r i, om ikkje vi smeller til med alle tolv, sånn for å vere på den sikre sida. For tran er sunt, ja, det er sunnare enn sunnast, og det er aller mest slik, gjennom vår massive, maritime produksjon av høgverdige omega 3-feittsyrer, vi i Noreg bidreg til å gjere verda til ein mettare, sunnare og friskare stad.

Å seie at tran er ei norsk oppfinning, er å dra sanninga litt langt – folk har nok oppdaga at om ein lèt lever stå, flyt det opp olje, lenge før Peter Möller kjøpte Lilleborg Klædesfabrikk ved Akerselva i 1829. Men det var i alle høve her han oppdaga at han ved å handsame torskelever med vassdamp kunne få ein meir lukt- og smaklaus tran. Resten er historie: I dag leverer Noreg kring ein fjerdedel av all marin omega 3 som vert produsert i verda.

Det er altså sjølve grunnfjellet eg skal rokke ved i dag. Eller det er vel eigentleg ikkje eg som skal gjere det, men forskarane i Cochrane Library som i juli publiserte den største gjennomgangen av studiar om hjarte- og karsjukdommar og inntak av omega 3. Dei har sett på 79 studiar som samanlagt inkluderer over 112.000 deltakarar. Alle studiane var såkalla «RCTs» – anonymiserte studiar der deltakarane ikkje visste om dei tok omega 3 eller ikkje. Konklusjonen var knappast den som norsk havbruks- og fiskerinæring var ute etter.

Kva er omega 3?

Men fyrst: Kvifor trur vi omega 3 er så viktig for oss? Omega 3 er ein gjeng essensielle feittsyrer, noko som vil seie at kroppen vår er avhengig av dei, men ikkje kan produsere dei sjølv. Det er altså ingen tvil om at vi må få i oss omega 3. Så har vi fleire ulike omega 3-feittsyrer, og det er her fisk og tran og kapslar kjem inn i biletet: Dei korte feittsyrene, alfalinolensyre (ALA), kan vi få frå plantekost, men dei langkjeda EPA og DHA-feittsyrene må vi til fiske- eller dyreriket for å få i oss.

Og dei må vi få i oss i monalege mengder for å unngå hjarte- og karsjukdommar, har legevitskapen lenge trudd og vi lenge fått høyre. Heilt til studiar no syner noko anna: Forskarane ved Cochrane fann «liten eller ingen effekt» av auka inntak av langkjeda, omega 3-feittsyrer (som EPA og DHA) på verken generell dødelegheit, dødelegheit som fylgje av hjarte- og karsjukdommar eller førekomst av slike sjukdommar.

Korleis hamna vi her?

Men. Men? Dette er då ikkje det vi stadig får høyre? Tvert om vert vi stadig tuta øyra fulle med kor bra tran er for hjartet?

Faktisk vert vi ikkje det. Vi vart det gjerne, men ser vi nøyare på korleis til dømes Möllers tran vert marknadsført for tida, er det ikkje hjartet dei snakkar om – «Möller’s tar vare på hjernen», står det i ei annonse. Sjølv på nettsidene til Landsforeningen for hjerte- og lungesyke går dei ikkje lenger enn å skrive at «Omega-3 kan virke gunstig på hjertets aktivitet».

Når tran vart så sunt og viktig for verdsernæringa i fyrste omgang, var det faktisk ikkje på grunn av omega 3-innhaldet i det heile, men fordi tran inneheld D-vitamin, som naturleg nok kurerte D-vitaminmangel, betre kjend som engelsk sjuke, som var eit stort helseproblem på den tida Peter Möller opererte.

Kva skal vi gjere då?

Då veit vi altså kanskje at omega 3 i seg sjølv ikkje er nokon vedundermedisin for hjartet. Korleis skal vi stille oss til det? Skal vi late vere å ta tran? Slutte å fortelje borna våre kor viktig det er å få i seg fisk?

Sjølvsagt ikkje. Men kanskje skal vi skrive studiane frå Cochrane Library inn på lista over argument for å ete mat, ikkje næringsstoff. Når tran kurerte engelsk sjuke, skadde det nok ikkje at det samtidig gav folk viktige feittsyrer. Det er vanskelegare å gjere RCT-forsøk på uprosessert fisk enn på omega 3, sidan det er vanskeleg å late folk ete fisk utan at dei er klare over det. Likevel tyder mykje på at det er vel så sunt. Endå meir tyder på at det er vel så godt, og då bør jo valet vere enkelt.

Førebur eg r-månadene med eit godt lager trankapslar? Nei takk, eg går vinteren vel så trygt i møte med klesskapet fullt av tørrfisk.

Siri Helle