Det store romantiske geniet i sjakkhistoria var amerikanaren Paul Morphy. Familien hadde irsk bakgrunn, og namnet var opphavleg skrive Murphy. Etter ein turné i Europa i 1858, då han vann alt som var, enda han livet som ein ulukkeleg jurist i galenskap heime i Louisiana.

Samuel Beckett (1906–1989) var ingen romantikar. Men han var oppteken av galenskap og kritisk til heimlandet Irland. Og han var sjakkspelar med god kjennskap til hypermodernistane på 1920-talet. I bokhylla hans fann ein avansert sjakklitteratur. Mot slutten av livet studerte han partia til Garri Kasparov.

Om romanen Murphy frå 1938 seier litteratane at sjakkpartiet i siste bolk summerer opp heile verket. Fleire kritikarar skriv at dei ikkje skjønar noko av sjakk, men at sjakktrekka likevel er nykelen til å skjøna romanen. Dramatikar Finn Iunker spurde meg om sjakktrekka gav meining.

Romanen har meir handling enn dei seinare teaterstykka Mens vi ventar på Godot og Sluttspel (med sjakkreferanse alt i tittelen). I det mest kjende stykket kjem aldri Godot. Det finst ingen gud.

Men i romanen skjer det noko. Murphy forlèt ei irsk jente og flyttar saman med ei prostituert før han forlèt henne òg. Han finn arbeid på ein psykiatrisk institusjon der han byrjar spela sjakk med ein pasient, Mr. Endon. Sjakkpartiet er repeterande og umiskjenneleg Beckett: 43 trekk for kvit og svart utan at ei einaste brikke vert slegen ut. Beckett kommenterer at alt det fyrste trekket, der Murphy spelar kongebonden to skritt fram, er byrjinga på problema til Murphy. Ein fødsel er eit sikkert varsel om døden.

Å opna med kongebonden går mot prinsippa til hypermodernistane som spela på flankane. Beckett kan sjakkhistoria, men er det verkelg sjakk Murphy og Mr. Endon spelar? Det er mitt spørsmål til Beckett-forskarane. Det kan synast som dei ikkje spelar med regelen om at ein kan slå ut brikker. Men endå verre: Dei spelar ikkje med regelen om sjakk matt. Murphy gjev opp partiet i ei lik stilling. Om ein spelar sjakk utan målet om sjakk matt, finst det ikkje lenger nokon gud eller meining i galenskapen.

Atle Grønn

Atle Grønn er internasjonal
meister i sjakk