Lytt til artikkelen:

Sakprosa

Reidar Andersen og
Espen Søilen:

Jegere. Fra franske vinmarker til norske elgskoger

Font 2019

Homo-slekta, som me sapiens tilhøyrer, har alltid jakta, heilt sidan me kom ned frå trea i Afrika og byrja å gå oppreiste. Fram til for nokre tusenår sidan var denne slekta avhengig av jakta, og om den feila, kunne det få lagnadstunge fylgjer for jegerfolket. Dei som ikkje meistra jaktfaget, hadde difor færre etterkomarar enn dugande veidemenn som drog vilt i hus – eller hole.

Det at jakt eller anna hausting av naturen difor ligg instinktivt i dei fleste av oss, er eit grunnsyn i den faktaspekka boka Jegere. Fra franske vinmarker til norske elgskoger. Gjennom fleire hundre tusen år har det gått føre seg eit naturleg utval som favoriserte dugande jegerar, meiner forfattarane, biologiprofessor Reidar Andersen, som er direktør ved NTNU Vitskapsmuseet, og historikar Espen Søilen, tidlegare generalsekretær i Norges Jeger- og Fiskerforbund.

Raud- eller svartelista?

Med tanke på Noreg er dette med nedarva jaktinstinkt særleg tankevekkjande, for det var her landbruket fekk sist fotfeste i Europa. Etter at dei fyrste pionerane kom til landet for 11.000 år sidan, og fram til landbruket spreidde seg for 4000 år sidan, var me eit reint jegerfolk. Dei siste 4000 åra har derimot jegerdelen gått ned frå 100 prosent til mellom 3 og 4 prosent. Er den norske jegeren dimed i ferd med å bli ein raudlista art, eller ein svartelista (med tanke på jaktmotstanden), spør forfattarane seg.

Frå eit jegersynspunkt ser det vel ikkje så svart ut, for det er relativt mange jegerar i Noreg, over dobbelt så mange som i dei fleste sentral- og vesteuropeiske land. Jegerregisteret tel 400.000 personar, og sjølv om berre halvparten av desse jaktar årleg, vil det seia at kvar tjuande vaksne nordmann årvisst legg i veg med hagle eller rifle i naturen.

Lange liner

Kva som særpregar vår tids norske jaktkultur om me samanliknar med resten av Europa, er sjølvsagt eit tema i boka. Men me må venta lenge på denne drøftinga, for Andersen og Søilen trekkjer nemleg dei lange linene i tid og stad: Frå då dei fyrste moderne jegerane av vår sapiens-art utvandra frå Afrika til Europa, der dei fann jaktmarkene okkuperte av neandertalarar, til ei koie i Tromsdalen øvst i Namdalen i dag. For her er det elgjaktlaget til forfattarane samlar seg kvar haust. Og det er jaktdagane i Namdalen, røynslene frå jaktpostane ved myrene og diskusjonane i hytta om kvelden, som dannar rammeforteljinga i boka.

Dette er rett nok ei smal ramme, så smal at ein stundom gløymer henne og difor spør seg om ei slik rammeforteljing i det heile hadde vore naudsynt – den kinesiske eska som oppstår når «nokon fortel at nokon har opplevd at nokon har fortalt», kan bli forvirrande. Likevel lukkast forfattarane med å bleikja det lange lerretet i ramma. Og sjølv om der ikkje er bilete, er kunnskapsformidlinga så systematisk og engasjerande at boka har godt driv.

Sixtinsk kapell

I vår tid er det elles ikkje noko problem om slike bøker manglar illustrasjonar, all den tid relevante bilete lett kan søkjast opp på internett. I kapittelet «Bergkunst fra Dordogne til Namdalskysten» er dette særleg nyttig, der det dreier seg om holemåleri og kva slike fortel oss om byttedyra og fangstteknikkane til istidsjegerane. Morosame er òg sogene om korleis holene blei oppdaga. Dette hende nemleg gjerne på slump, utan at oppdagarane hadde peiling på kva det var for noko.

Lascaux-hola i Vézère-dalen i Frankrike, som forfattarane treffande kallar «jegerens Sixtinske kapell», er eit godt døme. Ho blei funnen ein haustdag i 1940 av fire gutar som leitte etter den bortkomne hunden sin, Robot. Nede i ei steinur under eit stormfelt tre fann dei ikkje berre Robot, men òg ein løynd grotteinngang. Etter å ha fått fatt i lommelykt tok dei seg inn og blei lamslåtte av det lampelyset avslørte. Lamslått blei òg Pablo Picasso, som då han slapp inn her seinare same hausten, skal ha ytra: «Me har ikkje funne opp noko!»

Veggene og taket i grotta er dekte med 2000 måleri som er 17.000 år gamle. Det er som om dei på underleg vis svevar i rommet, desse folka, dyra og dei abstrakte figurane, for steinalderkunstnarane har nemleg ikkje plassert dei i noko landskap. Mange av dyra har me berre fossile restar av i dag, som den europeiske løva og det ullhåra nashornet.

Darwins hatt

Noreg når me fyrst etter å ha lagt halve boka bak oss, når dei drivne reinjegerane frå «ahrensburgkulturen» såg den lange kyststripa vår for fyrste gong. Som nemnt var dette for kring 11.000 år sidan, i tida då landet på ny reiste seg etter å ha vore tyngt ned av ei veldig iskappe.

Tankevekkjande er det me får vita om den lette jaktkvardagen desse pionerane må ha hatt, som førte til at busetjinga spreidde seg særs raskt langs heile kysten. For byttedyra var jo ikkje vande med folk og åtte difor ingen angst for menneske. (Her kan me koma Charles Darwin i hug, som på Galápagosøyane enkelt og greitt kunne samla fuglar ved å daska dei i hel med hatten sin.) Ta til dømes reinsdyra, som steinalderjegeren greidde å avliva med spyd frå 25 meters hald. Reinen har tydelegvis lært av dette – hadde det i dag vore krav om at alle reinsdyr skal fellast på mindre enn 30 meters avstand, ville fellingsprosenten vore temmeleg låg.

Gropfangst

For lesarar som jaktar sjølv, er nok kapitla om korleis jaktutstyret, jaktformene og jaktlovgjevinga har utvikla seg i Noreg dei siste hundreåra, den mest interessante delen. Kvifor førte til dømes Napoleons stormakts­ambisjonar til at elgen nærast blei utrydda i norske skogar? Og korleis fungerte den eldgamle «gropfangsten», der storviltet gjennom kunstige hindringar blei leidd ned i eit sinnrikt system av (opptil tusen) ulike kvist- og lauvkledde groper, der det lett kunne drepast? Fangstforma fungerte i alle høve godt, skal me tru Andersen og Søilen, all den tid ho blei driven heilt fram til slutten av 1800-talet, då ho blei forboden.

Sjur Haga Bringeland

Sjur Haga Bringeland er musikar, elgjeger og fast musikkmeldar
i Dag og Tid.