Lytt til artikkelen:

Sakprosa

Vibeke Knoop Rachline:

Terror i Europas hjerte

Res Publica

Vibeke Knoop Rachline skriv med kjølig distanse og oversyn para med akutt, noggrann observasjon av detaljar. Som kjent er det i detaljane djevelen bur. I denne boka bur også empatien og disseksjonen i forteljinga og analysen. Her skjønar vi korleis ein terrorist vert skapt i vår tid, og kva konsekvensar desse prosessane har for Europa.

Den fryktelege kvelden og natta mellom 13. og 14. november 2015 var eit inferno. 130 menneske døydde straks, 500 fleire har slite med skadar i ettertid, og nokre har bukka under. 5000 pårørande, andre som var til stades, og menneske i omgjevnadene deira, har slite med psykiske vanskar. Fotballstadionet Stade de France, konsertscena Bataclan og kafeane som vart råka, var alle møtestader mellom aust og vest i Paris. Eg er takksam for at forfattaren unnlèt å brodere ut verknaden av valden. I staden møter vi ei framstilling som, trass i det dystre emnet, ikkje kan unngå å fascinere.

Godt kjeldearbeid

Det rike og konsise, nedkjølte språket, dei kompletterande perspektiva og dei mange nye opplysningane kviler på eit enormt kjeldearbeid. Den røynde journalisten utnyttar breie røynsler og aktiverer omfattande nettverk. Ho har intervjua alle tenkjelege tilgjengelege aktørar, frå president Hollande til ungdomsarbeidarar i Molenbeek i Brussel, ein representant for dei sistnemnde var djupt sjokkert over åtferda til «fiksaren» Salah Abdeslam, som kunne blitt sportslegende.

Mellom andre møter vi ein nordmann som var tryggingssjef i Lafarge, ein industrigigant med spesialisering i sement, betong og ferdigelement. For å halde i gang verksemda si i Syria handla firmaet aktivt med IS og bidrog dermed til å skaffe IS midlar til å byggje opp nettverka sine. Rachline syner at heller ikkje Oljefondet unngjekk å involvere seg i desse aktivitetane.

Forteljinga om Salah Abdeslam og hans veg frå vogge til fengselscelle vert eit prisme for å skjøne kva for individuelle, sosiale, politiske og økonomiske prosessar som medverka i den religiøse radikaliseringa som førte til islamistisk terrorisme. Kvifor vart denne personen sentral for det einaste åtaket på fransk jord som verkeleg var planlagt frå IS i Raqqa?

Svaret er komplekst, men liknar på fylgjene av andre totalitære ideologiar: «En radikalisert hjerne», som eit kapittel i boka heiter, tilhøyrer ein person som har meldt seg ut or det ordinære livet og liksom nynazistar reknar seg som utvald stridsmann for ei heilag sak. Ei gruppe som før verka nokså normal, om enn småkriminell, ville verte utvalde riddarar for ein ideologi som dei så vigde seg til, her med støtte i ei religiøs lære. Puritanisme og utskiljing vart sentralt. Sameleis hemnmotiv, at muslimske brør vart drepne i krigar. Heltestatus og æveleg ære venta. Dessutan talde det med at det faktisk var store pengar i omlaup, dels altså frå europeiske kjelder. Kjensla av at tunge krefter, så som saudiarabarane, stod bak, var viktig framskuv.

Eit kynisk apparat

Framstillinga til Rachline kokar ikkje ned til enkle sosialpsykologiske forklåringar. Ho syner korleis sinnstilstanden og åtferda vert styrkt av liner i nasjonal og internasjonal utvikling. Personlege røynsler og kjensler vert fanga opp og utnytta av eit kynisk apparat så det kan førast krig over stor distanse i hjartet av Europa.

Molenbeek, der terroristane samla seg, dei var elles for ein stor del franske borgarar som stakk av frå politiet av meir ordinære grunnar, er ofte framstilt som eit Mad Max-samfunn. Hjå Rachline vert spenningane der meir forståelege og kulturen meir forklårleg. Med støtte i forsking peikar ho mellom anna på at det helst er born av tredjegenerasjonsinnvandrarar eller nyare innvandrarar med vanskelege sosiale tilhøve som representerer utfordringa. I norsk media hadde ein lenge tendens til å forklåre terroristane som «einsame ulvar» eller psykopatar. Rachline syner at så enkelt er det ikkje: Vel kan ein kalle åtferda i terrorcellene for patologisk; det er i så fall ein sosialt kontrollert psykopatologi.

Vi forstår elles kor uførebudde sjølv dei som hadde mest grunn til å vere på vakt, var. Det diplomatiske brotet mellom Marokko og Frankrike i 2014 gjorde at naudsynt informasjon aldri kom fram til Le Bureau, altså fransk etterretningsteneste (jamfør TV-serien). Belgiarane har ikkje hatt koloniar i Nord-Afrika og skjøna seg dårleg på området. Dei såg ingen varsel. Dårleg samarbeid mellom Brussel og Paris gjorde at ingen klarte å fange opp fleire heller. Boka brettar ut både kva som hindra rett tolking, og korleis betre informasjon om kontaktnetta frå Raqqa via Egypt og Marokko kunne ha avslørt fleire av førebuingane.

Epilogen får klårt fram at IS ikkje er ute or livet vårt. Der finst aktive jihadistgrupper som opererer gjennom mange kanalar. Til journalistar og andre som unngår å skrive om slikt for ikkje å skape frykt, som tonar ned utfordringane i Marokko, som meiner at IS er knust eller at analysar av islamismen fremjar islamofobi: Ikkje sei så mykje meir før de har lese denne boka.

Vibeke Knoop Rachline gjev oss på sin støe, tvingande måte mange augneopnarar. Om det er aldri så vanskeleg å lese om dette, er det verre å leggje boka frå seg. Ho er jo spennande, denne historia som brettar seg ut frå mikronivå til makronivå, med prosessar som skaper mordarar og terrororganisasjonar, og som rokkar ved det vi har halde for å vere sjølvsagt før. Etter lesinga kan ein knappast halde fast på vanlege klisjear om tilhøvet mellom religion og samfunn, vi må skjerpe analysane i åra som kjem. Denne boka er til hjelp og må vere ei av dei klokaste og viktigaste bøkene som er utgjevne i år.

Bjørn Kvalsvik
Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.