Sakprosa

Tobias Straumann:

1931: Debt, Crisis, and the Rise of Hitler

Oxford University Press 2019

Var krigserstatninga som Tyskland vart pålagd i Versailles for stor? Det vanlege svaret er «ja». Men det kjem an på augo som ser. Då Bismarck lokka Frankrike til å gå til åtak på Tyskland i 1870, og Moltke den eldre knekte all motstand, måtte Frankrike gå med på å betala ei like store erstatning, målt etter BNP, som den samla erstatninga Tyskland vart pålagd etter fyrste verdskrigen. Frankrike betalte alt. Dei offentlege utgiftene vart haldne nede, og Frankrike samla opp gull gjennom å gå med store overskot på betalingsbalansen. Gullet vart så sendt til Tyskland, som gjekk gjennom ein investeringsboom som ikkje stod tilbake for den Kina har gått gjennom dei siste 30 åra. Molkte synte seg å vera eit av dei mest lønsame menneska i verdssoga.

Tyskland betalte derimot lite av krigserstatninga, og etter andre verdskrigen påla USA alle dei andre allierte å stryka det meste av tysk skuld.

Tobias Straumann er ein sveitsisk historikar som i mange år har skrive om gjelds- og finanskrisene i mellomkrigstida. I 1931: Debt, Crisis, and the Rise of Hitler summerer han opp det han har lært, og han konsentrerer seg særleg om 1931, då dei tyske bankane kollapsa, og Hitler verkeleg byrja å vinna vala. Boka er ei klassisk forteljing om finanskriser og betalingsunderskot. Boka er god, men heller ikkje her sit eg att med ei kjensle av å forstå kvifor Tyskland enda opp med nazibarbariet, og kvifor Weimarrepublikken var så elendig på økonomistyring.

Stoda var grei i 1919

Om vi ser på realøkonomien, var Tyskland i 1919 i ein nokså god økonomisk situasjon. Målt etter innbyggjarar var det ingen andre land som hadde ein så stor kapasitet for industriproduksjon og eksport. Krigen hadde gått føre seg på utanlandsk jord. Ja, mange hadde døydd, men analfabetismen var utrydda og dei tyske universiteta verdsleiande. Den store inflasjonen mellom 1921 og 1923 kunne til dømes ha vore unngått om regjeringa hadde late vera å driva med store underskot på budsjetta, og sentralbanken hadde gjennomført ei pengereform som den Tyskland gjennomførte etter andre verdskrigen. Inflasjonen var heilt føreseieleg, men dei tyske partia og den tyske sentralbanken lét han henda.

Når Tyskland så gjennomførte ei pengereform i 1923, og garanterte rentemarken med gull, forsvann inflasjonen. I åra etter kom den tyske eksportmaskina i gang for fullt. Kva gjorde så politikarane? Dei byrja å taka opp hemningslaust med lån i utlandet, særleg i amerikanske dollar. Alt i 1925 var den tyske offentlege skulda i kortsiktige lån like stor som den samla krigserstatninga, som skulle betalast over generasjonar. Regjeringa i Berlin var på ingen måte åleine om å taka opp kortsiktige internasjonale lån. Delstatane og kommunane stod òg etter Weimar-lovverket fritt til å taka opp lån, og det gjorde dei.

Adenauer var verst

Overborgarmeister Konrad Adenauer, som hadde det meste av den politiske makta i Köln, fortel Straumann, vart sterkt ovundra av nett Hitler. Det vart han av di han bygde ein ny svær ytre ringveg og store parkar og sette i gang det eine prosjektet etter det andre. Adenauer finansierte det heile med kortsiktige lån i internasjonal valuta, lån som måtte refinansierast kvart år. Det same gjorde dei tyske bankane. Denne politikken var sjølvsagt ikkje berekraftig, og han var i røynda berre mogleg av di den tyske industrien eksporterte så mykje at den tyske sentralbanken kunne byggja opp valutareservar. Men den dagen handelsoverskotet forsvann, og det gjorde det etter krasjen på Wall Street, måtte krisa koma. Men ingen ansvarleg politikar prøvde å gjera noko med situasjonen. Dei tok i staden, før 1929, opp kortsiktig utanlandsgjeld som var langt høgre enn krigserstatninga.

Straumanns bok er god, om du er interessert i korleis ei finans- og bankkrise utfaldar seg. Når betalingsbalansen vert svekt, trekkjer utlendingar ut investeringar, og valutareservane fell. For å forsvara valutaen må staten redusera dei offentlege budsjetta. Det igjen reduserer farten på økonomien, arbeidsløysa stig, fabrikkar går konkurs, og så går bankane konkurs. Tysklands problem vart mykje større av di det meste av gjelda var i utanlandsk valuta og dimed gull. Dimed kunne dei heller ikkje inflatera seg ut av problema ved å devaluera.

Kunne ha vore unngått

Alt kunne ha vore unngått. Hadde Berlin gått med overskot på budsjetta i dei gode åra, pålagt bankane høgre eigenkapital og hindra delstatane og kommunane i å taka opp lån i utlandet, ville ikkje krisa ha kome. Krigserstatninga var sjølvsagt uheldig, men krisa i realøkonomien hadde skjedd utan denne. Straumann forklarer ei bankkrise undervegs, men han forklarer ikkje korleis ho kunne oppstå. Mykje kan tyda på at tyskarane ikkje var modne nok for demokrati. Då vert svaret ein diktator, som diverre vart Hitler. Versailles-traktaten var grunnmuren han kunne byggja retorikken sin på. Men den økonomiske katastrofen skapte tyskarane sjølve.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.