Sakprosa

Robert
Sapolsky:

Behave: The Biology of Humans at Our Best and Worst

Penguin, New York 2017

Bør du lese Behave? Ja, denne boka vert ståande. Du finn ikkje noko betre om den menneskelege biologien og naturen enn Behave. Kjem du til å ha berre glede av henne? Nei. Sjølv om boka er på 800 sider, verkar det som om ho er skriven i eitt og med lite ettertanke.

Ja, det er skilnad på menn og kvinner, og ja, IQ er viktig, genar òg. Vi er preprogramerte, og miljøet formar oss frå dag éin, og det er det i grunnen lite å gjera med, skriv Robert Sapolsky.

Men sånn midt ute i boka kjem dette, og det er på ingen måte utypisk. Sapolsky vil så gjerne vera god: Amerikanarane har den såkalla SAT-testen, som i praksis er ein kombinert IQ- og kunnskapstest som du tek før du søkjer på college. I 1983 var det elleve gutar per éi jente som makta det høgste nivået i matematikk. Ja, seier Sapolsky, det er kjønnsskilnader på guter og jenter i rekning, og ja, det har truleg med hormon å gjera. Om du gjev nokon tilskot av testosteron, går faktisk evna til å rekna opp.

Norden

Men så vil Sapolsky på ny hamra inn det som er hovudbodskapen: at genar og hormon stort sett alltid er i samspel med miljøet. Han dreg oss med til Norden og fortel at der har jentene på Island betre matteresultat enn gutane. Dette, fortel han, er ein funksjon av likestilling, som vi i Norden er best på. Og motsett: Di mindre likestilling, di betre gjer gutane det i matematikk.

Problemet er berre at han snakkar om to ulike ting. Den fyrste delen handlar om den lange halen: Dei ekstreme på kvar side av skalaen er alltid gutar. Dei med høgst IQ er gutar, dei med lægst IQ er gutar. Og ja, det har nok noko med testosteron å gjera, som han sjølv skriv mykje om. Men det andre han snakkar om, oss i Norden, handlar om gjennomsnitt. Det er gjennomsnittsjenta som no har vorte betre i matematikk, ikkje ekstremjenta. Denne skilnaden må då Sapolsky forstå, eg har faktisk sendt han e-post og spurt, men har diverre ikkje fått svar.

Fantastisk forskar

Likevel er Robert Sapolsky, som er professor ved Standford og primatforskar, den vitskapsmannen eg ovundrar mest. Ingen nolevande har gjeve oss større innsikt i kor skadeleg negativt stress er. Tak dette med IQ og kognitive evner. «Alle», anten dei vedgår det eller ei, veit at det handlar om arv og genar. Vel, ikkje heilt, fortel Sapolsky. Om du ser på dei som tener best i USA, og dimed kan gje ungane ein problemfri oppvekst, er opp til 70 prosent av IQ-en resultat av genane du har fått av mor og far. Ser du derimot på dei som tener minst i USA, er så lite som 10 prosent av IQ-en eit resultat av genar.

Korleis kan dette ha seg? Stress og fattigdom. Noko av det fyrste vi menneske får med oss, er kvar vi står samanlikna med andre. Vi ser at vi har langt mindre enn andre, og vi vert straks stressa. Om vi opplever vald, vert vi òg stressa. Om vi ser vald, vert vi stressa. Og barn i dei fattigaste familiane opplever mykje vald, av di foreldra konstant er stressa av dei manglande pengane, som igjen gjer at dei tyr til rus og vald. Permanent stress er øydeleggjande for hjernen. Står vi lågt på rangstigen, sender binyrene heile tida ut kortisol. Hjernen lærer oss å vera permanent hjelpelause.

Om alt

Boka til Sapolsky er om alt menneskeleg: politikk, antropologi, krig, fred, landbruk, ja, alt, og korleis alt påverkar hjernen og helsa vår. I meir enn 30 år har Sapolsky store delar av tida budd i Kenya og arbeidd med ville aper. Han har synt kva stress gjer med hjernen og blodet til aper, funn som mykje lèt seg reprodusera hjå menneska, og som mykje botnar i arv.

Hovudbodskapen i boka er at genar har mykje å seia, men at miljø avgjer. I grunnen skriv Sapolsky at vi ikkje har fri vilje og at vi vart øydelagde då vi byrja med landbruk. Likevel insisterer han på at vi skal vera optimistar og at vi kan verta betre menneske. Dette er sjølvsagt heilt tøvete sjølvmotseiande, og han vedgår det i grunnen sjølv ved å seia rett ut at han ikkje greier å leva som om han ikkje har ein fri vilje.

Men han kan likevel ikkje lata vera å hevda at vi ikkje har fri vilje, og det samstundes som han er like politisk som Audun Lysbakken. Amerikanske universitetsprofessorar snakkar – som indianarane ein gong sa om bleik­andlet – ut av båe munnvikar.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.