Biografi

Andrew Roberts:

Churchill. Walking with Destiny

Allen Lane

I handa sit eg med det som skal vera den definitive biografien om Winston Spencer Churchill. Han er på 1103 sider. Som vanleg når det kjem ein ny stor biografi om Churchill, har boka vorte omtalt i engelsk presse som «den beste nokon gong». Eg er diverre usamd.

Dei to mest kjende britiske historikarane for tida er Andrew Roberts og Niall Ferguson. Dei to er nære vener og, lyt eg vedgå, mine to favoritthistorikarar. Eg har ved fleire høve intervjua dei i Dag og Tid. Dei skriv strålande tema- og periodehistorie og vert sett på som ideologiske tvillingar. Roberts’ eine band om andre verdskrigen er det beste bandet eg har lese om krigen. Det var verkeleg nytenkjande. Han hevda til dømes at Hitlers invasjon av Noreg var eit stort feilsteg, noko eg aldri hadde tenkt på.

Ja, Churchill tabba seg ut i kampen om Noreg, som paradoksalt nok likevel gjorde han til statsminister, sidan Underhuset meinte at Chamberlain bar hovudansvaret. Men Hitler tapte på si side ein stor del av marinen, og Storbritannia fekk heile den norske handelsflåten, som svara til den samla allierte tonnasjen som dei tyske ubåtane søkkte før USA kom med på grunn av Pearl Harbor. Men det viktigaste: Dei nær 400.000 soldatane Hitler hadde i Noreg under krigen, kunne ikkje nyttast i slaget om Nord-Afrika. Hadde Tyskland vunne der, ville Storbritannia fått avkutta mykje av oljeimporten. Slik tenkjer ein god historikar.

Nærlesing

Men Roberts og Ferguson skriv diverre ikkje berre temahistorie. Dei skriv òg biografiar, og dei gjer eit felles mistak som eg har vondt for å forstå: Dei gjev nesten ikkje historisk samanheng i biografiane, dei driv bortimot berre nærlesing av subjektet dei skriv om. Men historie utan kontekst er ikkje faghistorie, det er journalistikk og portrettering. Det er nærast som dei seier at av di dei skriv temahistorie i andre bøker, kan dei ignorera samfunn og samanheng når dei skriv biografiar. Det gjorde Ferguson i Rotschild-bøkene, og han gjer det no når han skriv om Kissinger. Roberts gjorde det då han skreiv den store Napoleon-biografien, og gjer det også i Walking with Destiny.

Tak det enorme økonomiske hjelpeprogrammet som Roosevelt gav Storbritannia under andre verdskrigen. Det skapte store sår mellom USA og Storbritannia. Det britiske etablissementet var rasande over at det tok så lang tid før hjelpa kom, men det var ein god grunn til at det tok så lang tid: Storbritannia hadde store investeringar, særleg i koloniane og mykje i USA, dei hadde i tillegg gull. Det meinte Roosevelt og amerikanarane, mykje med rette, at Storbritannia hadde skaffa seg gjennom å vera ei kolonimakt. Roosevelt kunne ikkje gjeva økonomisk hjelp til Storbritannia, på grunn av den innanrikspolitiske situasjonen i USA, før britane hadde likvidert så godt som alt dei åtte i utlandet, og nytta det til kjøp av amerikansk utstyr. Roosevelt tvinga Storbritannia til eit brannsal, og kven var det som kjøpte? Det var mykje rike amerikanarar, sidan britane trong amerikanske dollar.

Storbritannia ferdig

Her stod USA og Storbritannia overfor ein nær uløyseleg konflikt, som likevel måtte enda med at britane tapte. Der og då var Storbritannia ferdig som supermakt, og britane slit den dag i dag med å forsona seg med det enorme amerikanske presset, som heldt fram i etterkrigstida, eksemplifisert gjennom det store nederlaget Eisenhower påførte britane over Suez. Ja, hjelpa kom, og ho var enorm. Så store var låna at Storbritannia fyrst var ferdig med å betala i 2006.

Roberts skriv knapt om konflikten, han framstiller hjelpa som ein stor siger for Churchill og eit døme på den nære venskapen mellom Roosevelt og Churchill. Ja, om ein les brevvekslinga mellom dei to, får ein eit slikt inntrykk. Og ja, sjølvsagt var den hjelpa avgjerande viktig for Churchill der og då, og sjølvsagt var britane også takksame, men raseriet var stort medan det stod på, og såra knapt lækte i ettertida. No veit sjølvsagt Roberts dette, han har skrive om det i andre samanhengar. Men han vel det likevel bort.

Lite om den unge

Kvar låg det store i Churchill? I intelligensen, i energien, i motet han synte mot overmakt og i tale- og skrivekunsten. Ja, Roberts får dette særs godt fram ved å syna kva Churchill skreiv og gjorde. Men vi får vita langt mindre om kva i bakgrunnen som gjorde han slik. Det vert noko sjølvsagt. Om storfamilien, som var ekstremt mektig og av og til rik, får vi vita lite. Det same gjeld tida i skulen, i India, i Afrika, og endå mindre om tida då den tyske flåteoppbygginga før fyrste verdskrigen førte til at Churchill stod i spissen for den store britiske flåteoppbygginga og teknologiomlegginga. Kva leidde den tyske satsinga til? At hæren ikkje fekk nok ressursar, og at Tyskland ikkje kom seg til Paris i 1914. Men det får vi ikkje vita, for når krigen er tapt for tyskarane, er Churchill ein annan stad – og dimed også Roberts.

Sanninga er at Roberts trass i den store plassen han nyttar, er lite interessert i anna enn kva Churchill gjorde rett før og under andre verdskrigen. Og ja, dette er grunnen til at Churchill vart den mest kjende personen i førre hundreår. Men når sant skal seiast, er dette kjend historie. Likevel nyttar Roberts halve boka på dette, og diverre lite plass på dei store vala krigen førte til, og samanhengen han oppstod i.

For mykje hjelp

Eg kan sjå to grunnar til at biografien står i vegen for historia. Den eine er det reint kommersielle: Roberts er ein velståande mann av di han skriv mange bøker som sel godt. Ein stor biografi om Churchill er nær dømd til å verta ein kommersiell suksess. Skriv han ei slik bok gjennom å nærlesa og referera dokument, tek det mindre tid enn å måtta setja inn kontekst og tenkja mykje på den. Å skriva kjeldestyrt tek som vi veit kortare tid enn å skriva om samanhengen.

Men vel så avgjerande er det kanskje at dei historikarane som har størst prestisje og sel best, får forskingsassistentar eller har råd til hjelparar. Desse kan ein så senda i arkiva. Men om ein lèt andre gjera mykje av arkivarbeidet for å henta ut sitat og fakta, endar ein med å mista samanhengen. Når ein sjølv sit i arkiv og les heile dokument og utgreiingar, får ein mykje betre oversikt over den større historia. Den oversikta presenterer Roberts diverre ikkje i denne boka.

For dei som har lite kjennskap til Churchills liv, vil eg likevel tilrå boka. Ho er verkeleg godt skriven, og Churchill-anekdotar kan vi aldri få nok av. Churchill hata plystring. Ein dag han som vanleg er ute og spaserer for seg sjølv utanfor kontora i byrjinga av krigen, noko han aldri burde ha gjort på grunn av faren, plystrar ein ung tenåring skingrande. Churchill ber han kutta ut dette. Guten vil vita kvifor. Churchill seier at det irriterer han. «Du får lata att øyra, då», svarar guten og plystrar vidare. Churchill kan ikkje stogga med fliringa og går og gjentek svaret heile dagen. Roberts konstaterer kort at ein tilsvarande tysk gut neppe hadde våga det same framfor Hitler, eventuelt fått same reaksjon. Det har nok Roberts rett i.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.