Historie

Søren Mørch:

Utilsigtede hændelser. 54 fortællinger om verden, som den blev

Politikens Forlag,
København 2019

Saknar du Kåre Lunden? Ja, det gjer vel dei fleste historikarar og nynorskingar med vit. Det var noko med kynismen, viljen til å vera absolutt ærleg om det han såg, som gjorde at Lunden raga høgre enn stort sett alle andre norske historikarar i etterkrigstida. Dessutan hadde ein eit auge for den råkande og opplysande anekdoten. Men Lunden skreiv ikkje berre for å opplysa, han skreiv òg for å underhalda. Lunden var aldri pliktlesnad.

Danmark har sin eigen Lunden, og dansken er framleis i live. Han heiter Søren Mørch og er 86 år gamal. Han vart fødd inn i eit danske borgarskap som på mange sett og vis var like tysk som det var dansk. Han voks opp før vi alle vart anglosaksarar og moralistar. Mørch er ikkje berre før 68-ar, han er føramerikansk. Dette gjev han eit perspektiv som, i det minste for meg, er underleg friskt. Han har til dømes ein slags lengt etter ei tyskrussisk forbrødring. Kva kunne ikkje tysk ingeniørkunst og russisk ressursrikdom ha uretta?

Rett nok ser han ei viss von i dette at Gerhard Schröder både er styreformann i Nord Stream AG, den nye gassrøyrleidninga mellom Russland og Tyskland, som elles vert bygd av Kværner, og Rosneft, den russiske oljegiganten. Før eg las artikkelsamlinga Utilsigtede hændelser, såg eg på Schröder som ein Putin-lakei og svikar mot Nato. Det gjer eg i og for seg enno, men Mørch får meg i det minste til å tenkja.

Churchill-forakt

Utilsigtede hændelser er skriven av ein gamal mann, og av og til ber boka preg av det. Ho er ikkje nett fagfellevurdert. Mørch foraktar mellom anna Churchill, noko som gjer at han vert vel selektiv i kjeldebruken. Men ein gamal mann har det privilegiet at han kan skriva fritt og berre lata alt han veit, fløyma, utan tanke på korkje konsekvensar eller moral. Ein 86-åring trugar ingen. Boka har heller ingen raud tråd, då sett vekk frå at han hevdar at han skriv om historiske hendingar og trekk som ikkje var planlagde, men kom som konsekvens av politikk som hadde heilt andre mål enn det som var tenkt.

Men boka er òg eit oppgjer med alle dei som nyttar notida som fasit på historia. Tak til dømes forteljinga om trekanthandelen: Vi har alle lært at britane segla til Afrika og tente uhorveleg med pengar. Når slavane så kom til sørstatane, vart dei under forferdeleg kår sette til å slava til dei døydde ein tidleg død, som igjen gjorde at det måtte koma stadig nye forsyningar av biomasse. Dei seinare åra har det kome til ein ny dimensjon: at slavedrifta i takt med teknologiutviklinga heldt fram mykje lenger enn det som var økonomisk naudsynt. Amerikanarane heldt seg med andre ord med slavar ikkje av di det var lønsamt, men av di dei ikkje ville sleppa taket i den gamle samfunnsmodellen. Det gjer slavehandelen og -drifta dobbelt så grueleg.

Slavane hadde det godt

Ja, slavehandel er forferdeleg, men britane og amerikanarane stod for ein liten del av han, og det var nett desse to nasjonane som stod i spissen for å få han avvikla. Det er det eine, men det andre er at nett av di slavane heile tida var så lønsame, handsama plantasjeeigarane dei til dels godt. Frigjeringa etter borgarkrigen førte til mykje dårlegare levekår for dei svarte i USA enn før borgarkrigen, då dei hadde ein høgre levestandard enn kvite industriarbeidarar i nordstatane.

USA kjøpte stort sett ikkje slavar frå Afrika. Dei som dei hadde, vart importerte frå Karibia. Men den importen fall etter kvart vekk, og då Storbritannia i 1808 la ned forbod mot slavehandel over Atlanterhavet nord for ekvator, forsvann all ny import til dei to amerikanske kontinenta. Då USA frigjorde seg, var det 400.000–500.000 slavar i koloniane. Denne gruppa voks snøgt, nett av di slavane var så verdifulle. Avkastinga på slavane var på heile 10 prosent i året fram til frigjeringa. Ei så verdifull vare handsamar du, som Mørch skriv, som bønder passer på «deres værdifull heste, køer og grise». Kvifor skriv Mørch dette? Av di «det er blevet politisk korrekt å forholde seg moralsk til alt, hvad der vedrører slaveri», og det meste anna. Utan at eg veit det, trur eg at Lunden kunne ha skrive det same. Difor er då boka òg så kjekk å lesa.

Sosialdemokratiet

Min teori om kvifor sosialdemokratiet har vore i eit slikt forfall dei siste tiåra, og eg er neppe åleine om den teorien, er at alt det sosialdemokratiet hadde som mål om å oppnå, er nådd for lengst, og at grunnen til at USA ikkje vart sosialdemokratisk, var den tidleg høge levestandarden. Mørch har ei anna forklaring. Dei sosialdemokratiske partia hadde ein negativ identitet, dei definerte seg som ikkje-kommunistiske og vart dimed kommunismens farlegaste fiende. Men: «Det viste sig – egentlig ikke overraskende – at det ikke kunne lade sig gøre at tænke socialdemokrati eller socialisme, når der ikke var nogen kommunisme at være forskellig fra eller fjende af.»

Det får vera siste ord.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i
Dag og Tid.