Sakprosa

Randulf Valle:

Laks. Historien om en fantastisk fisk og tre litt under middels fiskesesonger

Cappelen Damm

Flugefiske etter laks kom til Noreg gjennom trevarehandelen. Den irskfødde godseigaren Johan Thonning Owesen skal ha vore den fyrste. Dette var i Nidelva i 1820 eller 1822, då laksefisket var eventyrleg. Ein engelskmann som fiska der nokre år seinare, fekk ti laks dagleg, og på den beste dagen 21.

I vår tid ser det dystrare ut for fisken – og dyrare for fiskaren. Eg kjenner folk som har drive med laksefiske sidan 1990-talet, men enno ikkje har fått 21 laks. Dei 80.000 nordmennene som fiskar laks årleg, tek på eit normalår til saman 120.000 laks, altså ikkje meir enn halvannan fisk per fiskar. Sidan laksefisket i norske vassdrag står for ei verdiskaping på 1,3 milliardar kroner årleg, gir dette ein stykkpris på over 10.000.

I Noreg er laksesesongen avgrensa til nokre få månader i sommarhalvåret. Resten av året lyt me laksefiskarar finna på ting som dempar lakseabstinensen, som vedlikehald av utstyr, øving på flugekast, flugebinding – og lesing av laksebøker.

Underleg aure

Laks. Historien om en fantastisk fisk og tre litt under middels fiskesesonger merkjer seg ut i bunken av nyare laksebøker. Forfattaren Randulf Valle, som er utdanna metallurg, maktar her å baka ei mengd vitskaplege og historiske fakta inn i ei personleg forteljing. Språket hans er presist og ujålete, utan den manierte telegramstilen som ofte skjemmer nye sportsfiskebøker.

Rammeforteljinga er tre fiskesomrar. Utgangspunktet er ein kanotur for snart 15 år sidan, ein augustkveld då Valle trædde to makk på ein liten krok nedst i ein fossekulp i elva Kárášjohka og drog i land ein flott aure på litt over kiloen. Men då han nokre år seinare granska biletet av fangsten på nytt, byrja han å tvila. Den spisse hovudforma og slanke kroppen med få prikkar under sidelinja, den konkave sporden med smal, markert halerot: Dette var i røynda ein laks, sjølv om han blei fanga fleire mil ovanfor den offisielle lakseførande strekninga i Kárášjohka.

Éin av fem tusen

Hendinga sette fart på Valles fantasi. Kva for ei reise hadde denne fisken bak seg?

Han blei nok klekt omtrent i denne hølen og oppheldt seg her dei fyrste leveåra. Som 10 centimeter lang smolt vandra han så heile vegen ned Kárášjohka til Tanaelva, så ut fjorden og langt til havs. Etter eitt år i havet navigerte han attende til kysten og Tanafjorden, sumde dei same 300 kilometerane oppover i vassdraget og fann attende til fødekulpen sin, 350 meter over havet – før han hamna i steikjepanna til Valle.

Laksen hadde hatt alle odds mot seg: Mora la kanskje kring 5000 rognkorn. 95 prosent av desse klekte våren etter, og kring 90 prosent av yngelen kom seg opp av grusen. 80 prosent av desse 4300 individa overlevde ikkje sommaren, så om hausten var berre kring 850 att. For kvar vinter døyr kring halvparten av yngelen i elva, og om Valles laks blei verande der i tre år før han vandra ut i havet, var han berre eitt av kring hundre kullsysken.

I gode år kjem 10 prosent av smolten attende frå havet som gyteklar laks, men i dårlege år berre 1 prosent. I dei øvre delane av Tana-vassdraget reknar ein med at to tredjedelar av fisken blir fiska på veg opp elva. Etter fiskesesongen var fylgjeleg berre to laks att av dei 5000 rognkorna.

Bestanden held seg berre dersom kvar fisk avlar minst to avkom som overlever til gytemogen alder. Då Valle tok sin langreiste smålaks, som han altså trudde var ein kortreist storaure, og dette etter at laksesesongen var avslutta, kryssa overlevinga frå rogn til gytefisk ei kritisk grense. Det var då berre éin att av dei 5000 egga som mora grov ned i grusen fem år tidlegare.

Kjeldefundert

Boka er rik på resonnement av denne typen, for Valle er god med tal. Men blir det for mange tal? Nei, for dei kjem ikkje som reine oppramsingar, men står i samanheng med forfattarens eigne røynsler eller historiske skildringar. Kjeldetilfanget imponerer. «Heimeelva» hans er Nidelva, men han har reist frå Finnmark i nord til Mandal i sør og på vegen snakka med sportsfiskarar og intervjua fagfolk. Dei drygt 200 sluttnotane i boka avslører også at mange vitskaplege rapportar og forvaltingsdokument er konsulterte, i tillegg til skjønnlitteratur om laksefiske.

Dei 47 kapitla er sydde fint saman, men kan også lesast som sjølvstendige tekstar med kvart sitt tema. Kva er det, til dømes, som får laksen til å bita på fluge i ferskvatn? Han fastar jo i elva, med gyting som einaste mål. Og korleis finn han vegen frå beiteområda i havet utanfor Grønland, der han truleg kan dykka ned til nesten tusen meter, og heim til akkurat den elvekulpen der han blei klekt, i elvar der han kjem seg opp seks meter høge fossefall? Slikt fascinerer.

Anna er berre tragisk. Me får høyra om Vosso, den gamle storlakselva som hadde eit snitt på over 10 kg før den uforklarlege kollapsen på slutten av 1980-åra, og om dronninga blant laksevassdraga våre, Tana, der laksefisket er så elendig at det no er stoppa.

Kritisk

Den øydeleggjande verknaden av oppdrettsnæringa blir sjølvsagt tematisert, med sjukdomar, lus og rømmingar, og ikkje minst kryssingar mellom vill og tam fisk, noko som svekkjer den genetiske integriteten til villaksstammene. Valle skriv nøkternt om slikt, utan den moralske harmen mange laksefiskarar gjev uttrykk for. Tala talar jo for seg, og den sanningssøkjande tilnærminga hans gjev rom for nyansar.

I botnen ligg uansett eit paradoks: det at me sportsfiskarar vil verna laksen mot alle moglege farar – for så sjølv å fanga og kakka han. Er såkalla fang og slepp-fiske ei løysing? Etisk kan det stillast spørsmål ved om det moralske grunnlaget for å fanga fisken forsvinn om ein ikkje har som mål å nytta han som mat. Men reint biologisk syner ei rekkje forsøk med laks som er fiska med stong, merkt og sleppt ut att, at dei aller fleste individa overlever episoden fint.

Uansett: Når det gjeld det nemnde paradokset, så trur eg engasjementet sportsfiskarar syner for villaksen, er avgjerande for vernet av han. For om ein ikkje lenger får fiska laks, vil ikkje då også mykje av merksemda kring bevaringa av det truga arvesylvet vårt forsvinna?

Sjur Haga Bringeland

Sjur Haga Bringeland er musikar, musikkvitar og fast musikkmeldar i Dag og Tid.