Sakprosa

Terje Emberland:

Fra gutterommet til Gestapo. En historie om radikalisering

Dreyers 2022

Terje Emberlands nye bok er forvitneleg på mange måtar, især av di ho er litt uhyggjeleg. På underleg vis har boka noko svært aktuelt over seg. Vi ser her eit kulturelt substrat i miljø av ofte ressurssterk ungdom, som elevar i gymnaset, men òg ungdom skadde i oppvoksteren, med ein trong til å gjere seg gjeldande og ta igjen for alle fortredelege opplevingar.

Sigurd Hoel gav i si tid ein analyse gjennom den heltemodige motstandsmannens funderingar over korleis han sjølv hadde vore med på å skape ein nazist og torturist i son sin. Møte ved milepelen (1947) er dels rekna som Sigurd Hoels beste roman, men dels er boka også vorten låtteleggjord, ikkje minst av Georg Johannesen, som bortforklåring av korleis nazistar vart skapte.

Vel, vi har sidan 2011 hatt nye diskusjonar om korleis ein øydelagd barndom og ungdom kunne gjere seg gjeldande i forminga av vår eigen terrorist som utførte dei fælslege handlingane i Oslo og på Utøya.

Underskog av miljø

Nokre av dei Emberland skriv om, er av eit liknande slag. Det interessante er at fleire av dei igjen må seiast å tilhøyre høgre middelklasse, somtid av fallerte fedrar, eller også beint fram overklassen. Studiet av guteklubbane og venskapsringane som lét seg forføre av det vi i den tidlege fasen kanskje kan kalle Hitler-begeistring, sidan klårare nazisme og fascisme, er her opna, og forfattaren oppmodar til at det vert gjort meir arbeid.

Eg kunne tenkt at det ville vore bryet verdt å gjere tilsvarande studiar av småbyane Ålesund, Haugesund og Stavanger fram til krigens dagar. Især ein slik studie frå Stavanger, der det var sterke motsetningar mellom kommunistar og sterkt ytrehøgreorienterte, og der mange vart gestapistar, ville vore interessant – og syrgjeleg.

Det veks fram ein underskog av miljø, spesielt altså i overklassen eller høgre mellomklasse og ikkje i folkelege rørsler. Johan B. Hjort, Hans S. Jakobsen, Dagfinn Gjessing, Albert Wiesener og fleire var av det vi normalt ville rekne som gode, velståande familiar. Vi skjønar her at dei underlege førestillingane hjå mange unge gutar helst var med på å vaksinere store grupper av folket mot nazismen. Forvirra ungdom striddest om ulike finurlege tolkingar av fascismen, dei var for eller mot Quisling, for eller mot Mussolini, for eller mot ulike tyske retningar. Dette var ofte, slik Emberland seier det, «speider-romantisk guttefellesskap ispedd völkisch blod- og jord-mystikk» (s. 324).

Overraskingar

Og vi får oss nokre overraskingar, såleis at vår alles kjære Henki Kolstad som gymnasiast var fascinert av hitlerismen og dertil høyrande tendensar, men heldigvis var han ein dårleg organisator, gruppa han var leiar for, genererte underskot, og han gadd ikkje meir. Så vår kommandør av St. Olavs orden unngjekk, takk og lov, å verte NS-medlem eller, som fleire av dei som vert omskrivne, hamne i Gestapo under krigen.

Igjen, dei ungdommelege romantiske og sett retrospektivt nifse draumane mellom unggutar hadde for så vidt ei positiv rolle: dei galvaniserte og styrkte motstanden mot nazismen i arbeidarrørsla og også i andre folkelege rørsler. Nasjonalsosialismen kunne faktisk ikkje, i motsetnad til ein seigliva myte, trekkje på engasjementet for å utvikle nasjonen og hente opp att nasjonale tradisjonar i folkelege rørsler.

Vi ser av denne boka at dragninga mot det nazistiske og i retning av antisemittisme var langt vanlegare enn vi har vilja tru. Vi ser også at denne utviklinga var liksom det den franske filosofen Deleuze kalla «rhisomatisk vokster», altså som sopptæger under jorda og mosen i skogen, som påverka også store tre og andre vokstrar. Like fullt var desse prosessane prega av mangfaldige stridar mellom ofte ørsmå grupperingar, og dei vart genererte opp fyrst ved freistnader på nasjonale partidanningar. Desse vart så ofte møtte av årvakne debattantar og aksjonistar i sivilsamfunnet elles.

Lærdommar

Likevel, slett ikkje alltid i samtidige media. Vi lærer såleis at fake news, så som utbreiinga av diskusjonar nørte av forfalskingar som Sions vises protokoller, gjerne vart vidareførte av visse medium – sjølv om dei vart avviste i viktige delar av arbeidarrørsla. Dette er lærdommar som er heilt sentrale å vie ettertankar til, høgst aktuelle i vår samtid.

Heile samfunnet vårt krinsar likevel kring informasjon, som er det som driv det meste av arbeidet framover. Så etter lesinga av denne viktige boka treng vi også å tenkje over korleis vi kan overføre erfaringane Emberland har bringa til yta, om korleis dels usynleg pervertering av informasjonen i samfunnet går føre seg i vår eiga samtid. Det kan ikkje ofte nok takast opp att, at vi faktisk kan lære av historia om vår eiga kulturelle og politiske fortid.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.