Sakprosa

Henning Laugerud:

Reformasjon uten folk. Det katolske Norge i før- og etterreformatorisk tid.

St. Olav Forlag 2018

Gjennom skulegangen har dei fleste oppfatninga om at reformasjonen var då det norske folket velta det katolske åket or ryggen. Laugeruds bok syner det stikk motsette: Reformasjonen vart gjennomført med vald og makt mot eit folk som overalt sette seg opp imot nyordninga så lenge dei makta.

Reformer var på gang i kyrkja tidlegare. Men det store skiftet som reformasjonen gav, vart ei gedigen maktforskyving vekk frå overnasjonale storleikar. Den katolske kyrkja hadde, med innføringa av skriftkunne og regulerte ordningar for overdraging av rettar og eigedom, klart å organisere eit svært europeisk område vekk frå borgarkrigar, der folk etter folk aksepterte lov- og kontraktsregulering. Med reformasjonen braut dette systemet saman, og jamvel det tysk-romerske riket delte seg i mange fyrstedømme. Den framvoksande borgarskapen og adelen fann under statskyrkjeleg vern alliansar med fyrstar og meir og mindre mektige kongar.

Uro og ufred

Resultatet vart uro og ufred, såleis Trettiårskrigen 1618–1648. Men alt lenge før var det i mange av dei protestantiske landa stor uro og borgarkrigaktige tilstandar. Det galdt i langt større grad også Danmark–Noreg enn vi har vilja akseptere.

Her er mange nytolkingar om makttilhøve og sosial utvikling; likevel vil nok mange, som eg, meine at det mest spennande ligg i at folkelege reaksjonar og folkekulturen endeleg kjem i forgrunnen. Det norske samfunnet var ikkje utarma, i oppløysing og med ulmande konfliktar i 1536. I dette stabile samfunnet vart det såleis omfattande protestar mot utskiftinga av prestar, mot utreinskingane av kyrkjeutsmykking og fjerning av sidealter, og fleire stader kom det til prestedrap – jamvel i kyrkja.

Lesaren vert fort fanga i forteljinga om kreftene som vert konfronterte og skaper så mange konfliktar. Reformasjonen skapte ei mengd nye problem, og det måtte jo blodig makt til for å drive erkebisp Olav Engelbrektsson og tilhengjarane hans ut or landet. Likevel varte katolske skikkar lenge ved i kyrkjene; konverterte prestar dreiv gamle praksisar vidare, og det kom jamt til kryptokatolikkar i høgre samfunnslag. Truande valfarta til stader med særskilde kultgjenstandar, så som krusifikset i Røldal stavkyrkje. Der er dokumentert pilegrimsvandringar heilt fram til om lag 1850, men i løynd dei siste tiåra. Slikt var jo avgudsdyrking for lutheranarane. Nett idet katolikkane atter får fri tilgang til riket, sloknar dei siste restane av den tradisjonelle, førlutherske kristendommen.

Undergrunnsrørsle

Klårgjeringa av den underliggjande arven frå førreformatorisk tid er fascinerande. Med den kunsthistoriske bakgrunnen og breie litterære, filosofiske danninga si kan Laugerud identifisere og vise fram ei langvarig undergrunnsrørsle i norsk kulturhistorie. Medan gamle metafysiske system lever vidare i folket, vert lutherske prestar helst oppfatta som låttelege og pompøse – noko folkeeventyra fortel om. Utanom friske lesingar av kyrkjekunst er det særs interessant at Laugerud verkar vere samd med dei som ser visjonsdiktet Draumkvedet som ein motreformatorisk reaksjon. Liksom Brynjulv Alver og Georg Johannesen ser han såleis diktet helst som eit resultat av motreformatoriske freistnader, så som den til Kloster-Lasse (ca. 1538–1622).

Verdien av perspektivet til Laugerud er dobbel: Han nyttar forsking få andre har vilja setje seg inn i, så som dei omfattande arbeida til Oskar Garstein om motreformasjonen i Norden, dermed også kjelder som han forfylgjer vidare ut frå spora i slik litteratur, og han skaper eit kontrært, nytt bilete av striden om folkesjela i tidleg-moderne tid.

I ei tid då fagplanrevisjonar i skulen og mange andre tendensar stretar imot at vi skal tenkje nytt om den kultursoga som faktisk har forma oss, og halde oss i jamleg kontakt med europeisk tenking og kjensleliv, for den del, meiner eg denne boka er noko av det mest verdfulle som er utgjeve på lenge. Henning Laugerud lèt oss gni trollsplinten ut or augo.

Bjørn Kvalsvik
Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.