DOKUMENTSAMLING

Sven G. Holtsmark, Aleksej A. Komarov, Mikhail Ju. Prozumensjtsjikov (red.):

Sovjetunionens kommunistiske parti og Norge 1952–1967. En dokumentasjon

Omsett av Steinar Gil
Orkana Akademiske

Ein dag i juni 1957 kom Just Lippe, sekretær i Noregs kommunistiske parti, til den sovjetrussiske ambassaden på Drammensvegen i Oslo. Han hadde eit viktig oppdrag: Den norske kvinna Oddny Isaksen ville tilbake frå Sovjetunionen til Noreg. Ho var dotter av ein norsk partisan som hadde sete ti år i sovjetisk fangeleir. Denne tilbakereisa måtte vente til etter stortingsvalet hausten 1957, bad Lippe om.

Historia om den unge norske kvinna kan ein fylgja gjennom fleire av dokumenta som er gjevne att i samlinga Sovjetunionens kommunistiske parti og Norge 1952–1967. Boka, som kjem ut i desse dagar, er redigert av den norske forskaren Sven Holtsmark saman med russarane Aleksej Komarov og Mikhail Prozumensjtsjikov. Omsettinga til norsk av dei mange russiskspråklege dokumenta er gjort av russiskfilologen og diplomaten Steinar Gil.

Imponerande

Arbeidet med å henta fram dei meir enn 200 dokumenta frå sovjetiske arkiv er imponerande. For fyrste gongen kan me fylgja det tette hopehavet mellom det norske og det sovjetiske kommunistpartiet frå den tidlege fasen av den kalde krigen og fram til 1967. Årsaka til at dokumentsamlinga sluttar nettopp der, er at det russiske arkivverket ikkje har gradert ned materiale som er nyare. Det er å håpa at dette kjem om nokre få år, slik at me i detalj kan lesa om den antakeleg særs tette kontakten som var mellom ulike kretsar i NKP og den sovjetiske ambassaden då SV blei danna i 1974–75.

Dokumentsamlinga som Holtsmark, Komarov og Prozumensjtsjikov står bak, stadfester det ein såg i 1970-åra, då den vesle krinsen av Moskva-tru kommunistar som var att i Noreg, nekta å gå inn i SV: For Moskva var det ikkje så viktig om det norske kommunistpartiet var lite eller stort. Det absolutt viktigaste var at det på norsk jord eksisterte eit parti som fylgde Moskva i tjukt og i tynt, eit parti som Moskva til kvar tid kunne dirigera. Difor var inga sak som hadde med det norske kommunistpartiet å gjera, for lita for den sovjetiske ambassadøren i Oslo. Kvart brot på den korrekte kursen blei påtala frå sovjetisk side, og dei norske kommunistane hadde å fylgja råda dei fekk.

Slik sett får ein ei stadfesting av påstandane antikommunistar som til dømes Håkon Lie retta mot det norske kommunistpartiet i denne perioden. Som det nemnde dømet med Oddny Eriksen synte, gjekk leiinga i NKP ikkje av vegen for å handla i strid med soleklåre interesser til norske borgarar for å fremja eigne – og sovjetiske – mål. Oddny Isaksen kom seg etter kvart heim til Finnmark etter å ha levd i djup fattigdom i Murmansk saman med den vesle dottera si. Men det skjedde fyrst etter at stortingsvalet i 1957 var avvikla, slik partisekretær Just Lippe bad den sovjetiske ambassaden om. Forresten tapte NKP mandatet sitt i Finnmark fylke den hausten, slik leiinga i partiet frykta.

Gråt på Drammensvegen

Om dei norske kommunistane forsøkte så godt dei kunne å fylgja hovudlina til det sovjetiske broderpartiet, kan me lesa av dokumenta at det ikkje alltid var like lett. Til dømes var heile toppleiinga i det norske partiet mildt sagt opphissa etter at dei utover våren 1956 måtte lesa i borgarlege aviser kva partisjef Nikita Khrusjtsjov hadde sagt i den hemmelege talen på den 20. partikongressen. Representantar for det norske partiet hadde opphalde seg i Moskva under sjølve kongressen og i lang tid etterpå. Alle hadde dei vore lærte opp til å hylla Stalin, og dei trudde dei skulle halda fram med det. Så heldt Khrusjtsjov talen sin, der han kalla Stalin ein massemordar, utan at representantane frå NKP fekk vita noko som helst. I månader forsøkte dei norske kommunistane å hevda at Khrusjtsjov ikkje hadde halde nokon hemmeleg tale, og at Stalin framleis var utan feil og lyte. Litt etter litt blei dei tvinga til å erkjenna at den «løgnaktige» borgarpressa hadde rett. Episoden førte naturleg nok til fleire rundar med gråt og klagemål i ambassaden på Drammensvegen våren og summaren 1956.

Noko anna som er påfallande når ein les dokumentsamlinga, er kor isolert den sovjetiske ambassaden i Oslo var. Dei som ambassadøren hadde kontakt med i det norske samfunnet, var stort sett det norske kommunistpartiet, som kring 1960 hadde noko slikt som tre–fire tusen medlemmer. Eit par gonger gjennom desse 15 åra hadde ambassadøren samtaler med statsminister Einar Gerhardsen og også med kona hans, Werna, men dette høyrer til unntaka. Rapporteringa om norske tilhøve til Moskva gjekk gjennom augo til ei lita norsk sekt og blei då sjølvsagt som ein kunne venta.

Meir sovjetiske arkivmateriale er i kjømda. I boka til Holtsmark, Komarov og Prozumensjtsjikov blir det mellom anna opplyst at det kjem ei digitalisert samling av dei sovjetiske personmappene over norske kommunistar. Med andre ord er det mykje å gle seg til.

HALVOR TJØNN

Halvor Tjønn er journalist og forfattar og fast skribent i Dag og Tid.